1. «ΕΚΑΒΗ» ΚΑΙ ΡΗΤΟΡΙΚΗ

Η Εκάβη του Ευριπίδη είναι έργο στο οποίο η ρητορική καταδικάζεται επανειλημμένα από τα χείλη της ίδιας της πρωταγωνίστριας. Ιδού τα δύο χαρακτηριστικότερα αποσπάσματα. Και τα δύο προέρχονται από ρήσεις της Εκάβης, που έχουν ως αποδέκτη τον Αγαμέμνονα:

(α) 814–9:

τί δῆτα θνητοὶ τἄλλα μὲν μαθήματα
μοχθοῦμεν ὡς χρὴ πάντα καὶ ματεύομεν, (815)
πειθὼ δὲ τὴν τύραννον ἀνθρώποις μόνην
οὐδέν τι μᾶλλον ἐς τέλος σπουδάζομεν
μισθοὺς διδόντες μανθάνειν, ἵν’ ἦν ποτε
πείθειν ἅ τις βούλοιτο τυγχάνειν θ’ ἅμα;

(β) 1187–94:

Ἀγάμεμνον, ἀνθρώποισιν οὐκ ἐχρῆν ποτε
τῶν πραγμάτων τὴν γλῶσσαν ἰσχύειν πλέον·
ἀλλ’ εἴτε χρήστ’ ἔδρασε χρήστ’ ἔδει λέγειν,
εἴτ’ αὖ πονηρὰ τοὺς λόγους εἶναι σαθρούς,
καὶ μὴ δύνασθαι τἄδικ’ εὖ λέγειν ποτέ.
σοφοὶ μὲν οὖν εἰσ’ οἱ τάδ’ ἠκριβωκότες,
ἀλλ’ οὐ δύνανται διὰ τέλους εἶναι σοφοί,
κακῶς δ’ ἀπώλοντ’· οὔτις ἐξήλυξέ πω.

Η στάση της Εκάβης έναντι της ρητορικής στο έργο αυτό είναι κάτι αξιοσημείωτο, καθώς αντικατοπτρίζει τη μετάπτωση του χαρακτήρα της.Η στενή διασύνδεση της έντεχνης πειθούς με τον δόλο, κατεξοχήν χαρακτηριστικό του γυναικείου γένους, σύμφωνα με το αρχαιοελληνικό ανδρικό φαντασιακό, προσδίδει στο μοτίβο αυτό ιδιαίτερη σημασία στο πλαίσιο της έμφυλης σύγκρουσης που μαίνεται στο έργο.

Η Εκάβη, αν και πλήρως απορριπτική έναντι της έντεχνης πειθούς, την κατέχει σε υψηλό επίπεδο και τη χρησιμοποιεί όποτε είναι απαραίτητο για την προώθηση των συμφερόντων της. Το στοιχείο που καθιστά αναποτελεσματική τη ρητορική της στο πρώτο μέρος του έργου (στη συνάντησή της με τον Οδυσσέα) δεν είναι το άτεχνο της επιχειρηματολογίας, αλλά το περιεχόμενό της. Η Εκάβη επιχειρηματολογεί τῷ δικαίῳ (271 κ.ε.): επικαλείται δηλαδή υπερβατικές ηθικές αξίες χωρίς να λαμβάνει υπόψη το πραγματολογικό πλαίσιο του λόγου της· με άλλα λόγια χωρίς να υπολογίζει το πρόσωπο του συνομιλητή της και το κατά πόσον αυτά τα επιχειρήματα θα είχαν επιρροή επάνω του. Στο δεύτερο μέρος του έργου, απευθυνόμενη στον Αγαμέμνονα και τον Πολυμήστορα, θα διορθώσει αυτό το σφάλμα. Τα επιχειρήματά της δεν σχετίζονται πλέον ούτε με τη λογική ούτε με τη δικαιοσύνη· σχετίζονται μόνο με την ανάγκη να επιτευχθεί πρακτικό αποτέλεσμα. Δεν την ενδιαφέρει το ηθικό περιεχόμενο του λόγου, αλλά η δυνατότητά της να πετύχει τον σκοπό της χρησιμοποιώντας τον ως μέσο. Η ρητορική της Εκάβης στο δεύτερο μέρος έχει, δηλαδή, καταστεί πλήρως σοφιστική, κάτι που παραπέμπει ταυτόχρονα αφενός στο εκφυλισμένο ηθικό περιβάλλον στο οποίο η Εκάβη κινείται, αφετέρου στο γεγονός ότι έχουν πια βγει στην επιφάνεια τα δαιμονικά στοιχεία της θηλυκής φύσης της. Το γεγονός αυτό και μόνο δείχνει πόσο η Εκάβη έχει μεταστραφεί. Στη ρήση που εκφωνεί αμέσως μετά την τιμωρία του Πολυμήστορα επαναλαμβάνει την καταδίκη της ρητορικής. Υπό το φως των όσων προηγήθηκαν αυτή η καταδίκη μοιάζει αυτοκαταγγελία.

Διαβάστε όλο το άρθρο εδώ