Η Φιλοσοφία στην εκπαίδευση

Του Νίκου Τσούλια

      Όλα τα μαθήματα στην εκπαίδευση έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά προκειμένου να συνδιαμορφώσουν ένα συνολικό και σχετικά ομοιογενές κοινό μορφωτικό πλαίσιο. Ωστόσο, κάθε μάθημα έχει και μερικές ιδιαιτερότητες που το διαφοροποιούν από τα άλλα μαθήματα. Έτσι, για παράδειγμα, η Χημεία, η Φυσική και η Βιολογία έχουν το «εργαστήριο» με επιμέρους ιδιαιτερότητες στο εργαστηριακό περιεχόμενο μιας εκάστης επιστήμης, τα Μαθηματικά έχουν το ιδιαίτερο βάρος των ασκήσεων και των προβλημάτων κλπ.

      Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο αναφοράς, τι το απόλυτα ξεχωριστό κομίζει η Φιλοσοφία ως μάθημα στο Λύκειο; Η απάντηση είναι απλή και προκύπτει από την ίδια της φύσης της Φιλοσοφίας. Η Φιλοσοφία δεν έχει ως κύρια αποστολή τη μεταβίβαση ενός «σώματος γνώσεων» στους μαθητές όπως τα άλλα μαθήματα. Βασικός της σκοπός είναι αφενός η καλλιέργεια της κριτικής σκέψης και του ερευνητικού στοχασμού και αφετέρου η προαγωγή ενός ορθολογικού τρόπου ζωής των εκπαιδευόμενων, να προκρίνει δηλαδή μια στάση ζωής μέσα από την οποία κάθε πολίτης θα μπορεί να σμιλεύει τη δική του αυθεντική μορφή και να αυτοπραγματώνεται. Οποιοσδήποτε μετασχηματισμός της διδασκαλίας της Φιλοσοφίας σε απλή μεταβίβαση της διδακτέας ύλης σημαίνει – κατά τη γνώμη μου – ακύρωση της ουσίας της.

      Εδώ προφανώς τίθεται ένα αυτονόητο ερώτημα. Μπορεί από μόνη της η Φιλοσοφία να αμφισβητήσει το κυρίαρχο «εκπαιδευτικό παράδειγμα» που κατατείνει σχεδόν απόλυτα στη μονομέρεια της μεταβίβασης της γνώσης; Σαφώς και όχι, αλλά έχει νόημα και αξία η διδασκαλία της Φιλοσοφίας να επιχειρεί συστηματικά και οργανωμένα να εισάγει μια άλλη ματιάστη λειτουργία της σχολικής αίθουσας. Έτσι, για παράδειγμα, μπορεί να εδραιώνεται η παρουσία της μέσα από την ισχυρή διαδικασία του διαλόγου, όπου ο εκπαιδευτικός δεν θα έχει τον παραδοσιακό ρόλο της ex cathedra διδασκαλίας αλλά θα προάγει την έρευνα και την πρωτοβουλία των εκπαιδευόμενων, θα οργανώνει δρώμενα με ομάδες μαθητών / μαθητριών εκφράζοντας τα διάφορα φιλοσοφικά ρεύματα, θα εκκινεί το μάθημα με βάση τους αυθεντικούς και πρωτόλειους προβληματισμούς των μαθητών κλπ.

      Δεύτερο πεδίο ιδιαίτερης αναφοράς της Φιλοσοφίας στην εκπαίδευση είναι η διάχυσή της στα άλλα μαθήματα του σχολείου, ιδιαίτερα στα μαθήματα των θετικών επιστημών όπου απουσιάζει εντελώς ο κόσμος των ιδεών και των κοσμοθεωριών, μέσα από τον οποίο μπορούν να γίνουν κατανοητές οι εξελίξεις και οι διαρκείς μετασχηματισμοί των επιστημών. Θα τόνιζα μάλιστα την εξής ανάγκη και επιλογή, το φιλοσοφικό στερέωμα κάθε επιστήμης να είναι το γενικότερο πλαίσιο μέσα στο οποίο θα εντάσσονται τα επιμέρους επιστημονικά στοιχεία και όχι ως απλό συμπλήρωμά τους ή ως προέκτασή τους. Με αυτή τη διάχυση της φιλοσοφικής σκέψηςδιαμορφώνεται ένας συνεκτικός μορφωτικός ιστός, που αίρει την εγκιβωτισμένη γνώση ανά μάθημα και όπου εμφανίζεται η λειτουργία του σχολείου ως παράθεση απόλυτα οριοθετημένων μεταξύ των γνώσεων από τις διάφορες ειδικότητες των εκπαιδευτικών. Με αυτό τον τρόπο θα σταματήσει έστω εν μέρει η αντίληψη του σχήματος «επιστημονική ειδικότητα εκπαιδευτικού» και θα προαχθεί το ευρύτερο και ορθότερο μορφωτικό σχήμα του «παιδαγωγού – εκπαιδευτικού».

      Ως τρίτο σημείο αναφοράς, προσδιορίζω το περιεχόμενο των σχολικών βιβλίων. Φυσικά και δεν έχω επιστημονική άποψη επί του θέματος, αλλά θα ήθελα να εκφράσω έναν προβληματισμό. Η όλη συγκρότηση της διδακτέας ύλης και της γραφής των σχολικών εγχειριδίων της Φιλοσοφίας δεν θα έπρεπε να αφορμώνται από ερωτήματα και προβληματισμούς που έχουν οι μαθητές σ’ αυτή την ηλικία – που θα διακριβωθούν ως ένα γενικό πλαίσιο μέσα από μια σχετική επιστημονική έρευνα – και θα συνεχίζουν μέχρι την παράθεση των υψηλότερων ιδεών για το επίπεδο του Λυκείου της Φιλοσοφίας;

      Υπάρχει και ένα τέταρτο βασικό στοιχείο, η στάση ζωής των διδασκόντων. Φυσικά δεν ισχυρίζομαι ότι οι εκπαιδευτικοί θα πρέπει να εκφράζουν την εικόνα ενός φιλοσόφου, αλλά όμως θα κατατείνουν να διδάσκουν και με το «παράδειγμά τους» και ίσως περισσότερο με αυτό (κάτι που άλλωστε αφορά όλους τους εκπαιδευτικούς) την ουσία των φιλοσοφικών προταγμάτων. Και είναι – κατά τη γνώμη μου – αυτό μια φοβερά όμορφη πρόκληση για τον εκπαιδευτικό, γιατί τον καλεί να είναι (και) σε θέση εκπαιδευόμενου!!

      Η Φιλοσοφία έχει δύο συγκριτικά πλεονεκτήματα έναντι των άλλων μαθημάτων. α) Όλοι οι άνθρωποι, και φυσικά οι μαθητές, έχουν την τάση να στοχάζονται, να φιλοσοφούν, να αναρωτιούνται για καθετί γύρω από τα μεγάλα προβλήματα της ζωής. Επομένως η Φιλοσοφία έχει μια πολύ ισχυρή «καταστατική βάση αναφοράς» και είναι υποχρεωμένη να την υπηρετεί. β) Η Φιλοσοφία συζητάει για το «Όλον» του ανθρώπινου πνεύματος, έχει καθολικό χαρακτήρα και ενοποιεί ένα μεγάλο μέρος του μαθησιακού πεδίου των εκπαιδευόμενων αποκαθιστώντας έτσι την ενότητα της γνώσης. Αλλά αυτά τα στοιχεία δεν ασκούν γοητεία στην εφηβική αναζήτηση και ονειροπλασία;