Είναι η μεγάλη μάστιγα του ανθρώπου. Τίποτα πιο ανήθικο και πιο βάρβαρο δεν μπορεί να συγκριθεί μ’ αυτήν εξόν από τον πόλεμο. Αλλά και η φτώχεια δεν είναι, όπως παρουσιάζεται από την κρατούσα ερμηνευτική αντίληψη, κάποια κατάσταση δυστυχίας. Είναι και αυτή μορφή πολέμου, χωρίς όπλα, αλλά με το ίδιο περιεχόμενο: την εξαθλίωση του ανθρώπου, την απειλή της ίδιας της ζωής του, την εξαφάνισή του!
Δεν εννοώ τη φτώχεια που γνωρίζει ένα μέρος μιας κοινωνίας για μια συγκεκριμένη περίοδο. Γιατί και ο λαός μας έχει γνωρίσει τέτοια φτώχεια στην περίοδο της Κατοχής. Εννοώ την απόλυτη μορφή φτώχειας, που απλώνεται σε γενιές και γενιές και δεν αφήνει ούτε την πιο τολμηρή φαντασίωση του ανθρώπου να ξεφύγει από το μαύρο σκηνικό της εξαθλίωσης. Εννοώ την απέραντη δυστυχία της απόλυτης πείνας που μαστίζει μεγάλες περιοχές της ανθρωπότητας και αμαυρώνει την εικόνα του σύγχρονου πολιτισμού, το πρόσωπο του ανθρώπου.
Γνωρίσαμε και μετά τον πόλεμο στη χώρα μας μια (ήπια) μορφή φτώχειας στις δεκαετίες του 1950 και του 1960. Αλλά ήταν φτώχεια με «ημερομηνία λήξης», ήταν φτώχεια που πολεμιόταν με σκληρή δουλειά. Όταν γνωρίζεις και αντιλαμβάνεσαι ότι υπάρχει φως στο βάθος του ορίζοντα και τα μαύρα σκοτάδια της ανέχειας χάνονται σιγά- σιγά από το χάραμα της προόδου, τότε η φτώχεια μπορεί να λειτουργήσει ακόμα και ως μια «άσκηση ζωής», ως ο μέγας «δάσκαλος αγωγής», γιατί μαθαίνει τον άνθρωπο να διακρίνει τις πραγματικές αξίες της ζωής και τον διαπαιδαγωγεί στην ουσία και στον ουσιαστικό σκοπό της ζωής.
Αναφέρομαι στη σημερινή άγρια μορφή φτώχειας, που απλώνεται καρκινικά σ’ όλο και πιο μεγάλα μέρη της ανθρωπότητας και θανατώνει παιδιά και ηλικιωμένους, που τους έχει οδηγήσει στην κόλαση πριν από το θάνατο. Βλέπουμε να φτάνει στη γειτονιά μας με τη μορφή είτε των απελπισμένων μεταναστών και προσφύγων είτε με τη μορφή των αστέγων και όμως δεν ξεσηκωνόμαστε. Προσαρμοστήκαμε με την εικόνα της. «Εδώ έχουμε κρίση και ο καθένας κοιτάει την πάρτη του», λέμε όλοι και μέσα μας και φωναχτά στις συζητήσεις μας, «πού καιρός και προπάντων διάθεση για να αντισταθούμε στο φαινόμενο»;
Και για να μη θεωρητικολογώ και να μην ηθικολογώ, θέλω να ομολογήσω κάτι απλό. Είχα αποφασίσει να διαθέσω μια ημέρα για να παρακολουθήσω το πώς ζει ένας άστεγος. Τι τρώει, πού πλένεται, πού πηγαίνει για σωματική ανάγκη, με ποιος συναντιέται, σε ποιους λέει τα βάσανά του και αν μου δοθεί ευκαιρία να τον ρωτήσω για το πώς έφτασε μέχρι εδώ (!), αν έχει δικούς του ανθρώπους, αν αγαπάει και αν το αγαπάνε, αν σχεδιάζει ή ονειρεύεται κάτι διαφορετικό από ό,τι βιώνει σήμερα κλπ. Δεν τα κατάφερα. Εγκατέλειψα την προσπάθεια, γιατί σε κάθε «κίνηση» που γινόταν ένιωθα ενοχή. Πώς θα έκανα τον παρατηρητή και τον μελετητή, για να κατανοήσω την πλήρη εικόνα ενός απελπισμένου άστεγου; Και κυρίως, πώς θα έκανα συζήτηση μαζί του, με ποιο δικαίωμα θα τον απασχολούσα, απλώς για να συλλέξω αυθεντικά στοιχεία για τη γραφή αυτού του άρθρου;
«Η φτώχεια ήτανε για μένα συνώνυμη με τον εξευτελισμό», λέει σε ένα μυθιστόρημά της η Σ. Μπροντέ. Και εδώ είναι ίσως το πιο κρίσιμο στοιχείο, στην πρόσληψη της εικόνας μας για τη φτώχεια. Βλέπουμε μόνο την ανάγκη που έχει ο φτωχός, ο απόκληρος κάθε έννοιας αγαθού.Δεν βλέπουμε την πλήρη απαξίωση του προσώπου του και της ανθρώπινης φύσης. Έχω την πεποίθηση ότι ακόμα και μέσα στη σημερινή συγκυρία της σκληρής κρίσης δεν έχουμε γίνει πιο ταπεινοί και πιο ανθρώπινοι. Ονειρευόμαστε τις ημέρες της δόξας μας, του καταναλωτισμού μας και της (έστω και) πλασματικής υλικής ευημερίας μας. Είναι φοβερό. Δεν θέλουμε να ασχοληθούμε με το πρόβλημα της φτώχειας. Η δήθεν προοδευτική κυβέρνηση δημαγώγησε και επ’ αυτού του προβλήματος και δεν έκανε απολύτως τίποτα στην πράξη. Ούτε και τα κοινωνικά κινήματα και οι συνδικαλιστικές οργανώσεις, που ζουν και αναπνέουν στο όνομα της «αλληλεγγύης», δεν το έχουν αναδείξει ως μείζον ζήτημα, ως προμετωπίδα στον αγώνα τους˙ μιλάνε κυρίως για τις κλαδικές απώλειές τους…
Το φωτεινό μέλλον μιας κοινωνίας δεν δημιουργείται μόνο στο πώς δεν θα γίνει η μεσαία τάξη ένα κοινωνικό στρώμα νεόπτωχων ούτε και στην ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών. Διαμορφώνεται στον αξιακό κώδικα με τον οποίο εκφράζεται η καθημερινή ζωή. Έχει πράγματι ανθρωπιστικό περιεχόμενο η κοινωνική μας πραγματικότητα ή ανέξοδες θεωρητικές διακηρύξεις;
Υ.Γ.
Για να κατανοηθεί η εικόνα της φτώχειας απαιτείται η βαθιά επίγνωση των αιτίων που την προκαλούν και τη διαιωνίζουν. Και επ’ αυτού θα επανέλθουμε.
