Αποτελεί μάλλον κοινή διαπίστωση ότι ο καπιταλισμός ναι μεν περνάει δομική κρίση, αλλά είναι αυτός που κυριαρχεί στο διεθνές πολιτικό σύστημα με έναν απόλυτο τρόπο και δεν φαίνεται στον ορίζοντα της ιστορίας κάποια δύναμη που θα τον ανατρέψει. Ωστόσο, η κοινωνική αμφισβήτησή του γίνεται όλο και πιο έντονη και μάλιστα εντός της «εστίας του» στο εσωτερικό των ισχυρών καπιταλιστικών χωρών. Ποια μπορεί να είναι η εξέλιξη αυτής της άνισης διαμάχης; Πώς μπορεί τελικά η αμφισβήτηση του κεφαλαίου να γίνει πιο αποτελεσματική και να προκριθεί μια άλλη μη καπιταλιστική οργάνωση των σύγχρονων κοινωνιών;
Για να μελετηθεί το εν λόγω ζήτημα πρέπει να αναλυθούν οι πηγές από τις οποίες έλκει τη δύναμή του ο καπιταλισμός στη σημερινή φάση της ιστορίας. Θεωρώ ότι τρεις είναι οι βασικοί πυλώνες του. α) Ο έλεγχος των μέσων παραγωγής και ο συνακόλουθος έλεγχος της διεθνούς οικονομίας και των εθνικών οικονομιών. Εδώ συντρέχει και το πεδίο των νέων τεχνολογιών, που προσφέρεται ως προνομιακός τομέας ανάπτυξης αλλά και πολλαπλού ελέγχου των οικονομικών και των κοινωνικών λειτουργιών. Το τραπεζικό και το χρηματιστηριακό κεφάλαιο καναλιζάρουν το μεγάλο μέρος της ροής του χρήματος και οι λεγόμενες διεθνείς αγορές μέσω των δανείων ποδηγετούν πολιτικούς ηγέτες και κυρίως την πορεία εθνών και κρατών!
β) Η ιδεολογική υπεροχή του καπιταλισμού – μετά μάλιστα και από την κατάρρευση του Σοβιετικού μπλοκ – συνιστά ένα ασφαλές στερέωμα, ένα προκεχωρημένο προπύργιο στο πεδίο των αξιών. Όσο το χρήμα παραμένει το μοναδικό ή έστω και το κύριο κίνητρο στη ζωή των ανθρώπων, τόσο ο καπιταλισμός μπορεί να «κοιμάται ήσυχος» ότι το όλο παιχνίδι της αντιπαράθεσης γίνεται στο δικό του γήπεδο και η έκβαση είναι μάλλον προδιαγεγραμμένη. Η ερμηνεία είναι απλή. Αν το μοναδικό όνειρο των πολιτών είναι ο πλούτος, τότε η έννοια του κέρδους – ακόμα και του πιο παράνομου – είναι νομιμοποιημένη στις συνειδήσεις των φαινομενικά αντιπάλων του καπιταλισμού, ουσιαστικά καμιά μάχη δεν πρόκειται να δοθεί και ο αγώνας είναι για τα επιμέρους ζητήματα. Η γενικευμένη ιδέα του πλουτισμού – που τη θρέφουν στη ζωή και στο όνειρό τους σχεδόν όλοι οι άνθρωποι – είναι ο κυριότερος παράγοντας της ιδεολογικής υπεροχής και της αξίας του χρήματος και της επικυριαρχίας του κεφαλαίου!
γ) Η απαξίωση της εργασίας γίνεται όλο και πιο εμφανής στις μεταβιομηχανικές κοινωνίες. Ο πολιτισμός της «Μηχανής» που επεκτείνεται σ’ όλο και πιο σημαντικούς τομείς της κοινωνικής και της οικονομικής λειτουργίας δεν αποβαίνει σ’ όφελος των εργαζομένων και στην απελευθέρωση του ανθρώπου από τον κόπο / πόνο, αλλά γίνεται εργαλείο απομείωσης της εργατικής δύναμης και αξίας! Η «Μηχανή» δεν έδωσε περισσότερο ελεύθερο χρόνο και περισσότερη πολιτισμική ελευθερία στους εργαζόμενους αλλά ανασφάλεια και αβεβαιότητα, απλά και μόνο γιατί «εμφανίζεται» να αντικαθιστά τους εργαζόμενους από την παραγωγική διαδικασία, να τους καθιστά περιττούς και να επεκτείνει το φάσμα της ανεργίας.
Απ’ αυτά τα βασικά σημεία της κυριαρχίας του καπιταλισμού πρέπει να ξεκινάει και ο αγώνας της αμφισβήτησής του, με στόχο να ανατραπεί η σημερινή εικόνα. Φυσικά δεν αρκεί μόνο αυτό αλλά απαιτούνται και άλλες προϋποθέσεις. Ας δούμε τις πιο ουσιώδεις. α) Η προώθηση της ενότητας των εργαζομένων, τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο αποτελεί βασικό στοιχείο για μια «άλλη κοινωνία». Η υπόθεση αυτή δεν είναι καθόλου εύκολη. Η συντεχνιακή αντίληψη στους κόλπους των κοινωνιών είναι πολύ ισχυρή και αποτελεί ανασχετικό συντελεστή για να προωθηθεί η οργανωμένη αντίσταση κατά των δυνάμεων του καπιταλισμού. Το κράτος και η εξουσία υποθάλπουν και συντηρούν τη συντεχνιακή αντίληψη και μπορούν να κρατάνε διασπασμένο το σώμα των εργαζομένων. Άλλωστε η όποια ενότητά τους προσκρούει και στην έντονη διαστρωμάτωση – οικονομική και πολιτισμική – του αρκετά πολύπλοκου και πολυσύνθετου σώματος των εργαζομένων και η ταξική συνειδητοποίηση δεν γίνεται με τους ίδιους όρους ούτε και έχει τις ίδιες στοχεύσεις.
β) Η ενότητα των εργαζομένων στο βαθμό που μπορεί να επιτευχθεί οφείλει να οδηγεί ευθέως στη δημιουργία εκείνου του «πολιτικού υποκειμένου» που θα οργανώσει τον αγώνα και θα διαμορφώσει ένα σχέδιο κοινωνικής απελευθέρωσης. Εδώ τα πράγματα είναι ακόμα πιο δύσκολα. Τα υπάρχοντα πολιτικά κόμματα που έχουν αντικαπιταλιστικό προσανατολισμό αντιμάχονται μάλλον την ενότητα των εργαζομένων παρά την προωθούν. Και ακόμα δεν έχουν κατακτήσει ούτε καν μια κουλτούρα συνεργασίας, πόσο μάλλον να διαμορφώσουν κοινή πολιτική και ιδεολογική πλατφόρμα, που είναι και το πιο καθοριστικό στοιχείο για μια οραματική αντίληψη αλλά και για ένα σαφές πλαίσιο μετάβασης σε μια σοσιαλιστικού τύπου κοινωνία. Και η διαμάχη αυτή δεν αφορά τους δύο βασικούς ιστορικά πόλους αυτού του μέρους του κομματικού χάρτη, την σοσιαλδημοκρατία και το κομμουνιστικό κίνημα, αλλά αφορά και τις πολλές συνιστώσες εντός των ρευμάτων αυτών αλλά και πέραν αυτών. Τελικά το πολιτικό περιβάλλον είναι εμπόδιο για να προαχθεί η βαθιά εκείνη προοδευτική συνείδηση στους πολίτες για αλλαγή της κοινωνίας.
Τελικά τα πράγματα είναι αρνητικά; Δεν νομίζω ότι όλες οι δυσκολίες μπορούν να αποτρέψουν τη θέληση των εργαζομένων και των πολιτών για να κάνουν καλύτερη τη ζωή τους, για να αγωνιστούν για τη δημιουργία ενός μέλλοντος που θα είναι δικό τους. Αυτή η θέληση είναι βασική δύναμη της ιστορίας και είναι πάντα παρούσα και μαχητική. Γιατί να μην αισιοδοξούμε;
