(ως προέδρου της ΟΛΜΕ, από το βιβλίο: “Σε πρώτο πρόσωπο”)
Ο τίτλος αυτού του άρθρου δεν είναι καθόλου προσχηματικός ή συμβολικός. Θέλω να τονίσω εξαρχής ότι το σύστημα αξιών του εκπαιδευτικού μας συστήματος βρίσκεται σε αντίθεση με το αντίστοιχο κυρίαρχο σύστημα αξιών της κοινωνικής μας διάρθρωσης. Βεβαίως η αντίθεση αυτή λίγο – πολύ είναι γνωστή. Ωστόσο δεν έχουν γίνει διεξοδικές μελέτες και αναλύσεις για τις επιπτώσεις που προκαλεί αυτή η αντίθεση στο όλο «παράδειγμα» της διαπαιδαγώγησης. Αγχωμένοι άλλωστε από την ανάγκη μετάδοσης όλο και περισσότερων γνώσεων στους νέους μέσω της εκπαίδευσης, δύσκολα εντρυφούμε στους βασικούς στόχους της αγωγής: πεδίο αξιών, είδωλο πολίτη, μορφή ανθρώπου.
Σήμερα η κυρίαρχη κουλτούρα είναι η επιχειρηματική. Η κυριαρχία του «οικονομικού» επί του «κοινωνικού» γίνεται με την αμφισβήτηση της σφαίρας του «πολιτικού» και στηρίζεται στην παντοδυναμία των αντιλήψεων του ανταγωνισμού και της αποδοτικότητας. Οτιδήποτε δεν υπακούει σ’ αυτές τις αντιλήψεις μάλλον δεν πρέπει να υπάρχει ή πάντως είναι αναχρονιστικό και εξοβελιστέο. Το ότι ένας τέτοιος οικονομικός ορθολογισμός δημιουργεί ευθέως ποικίλους κοινωνικούς ανορθολογισμούς, μεσαίωνες και γκρίζες ζώνες στις ανθρώπινες κοινότητες, αποσιωπάται εντέχνως και επιμελώς.
Στο σχολείο η κρατούσα κουλτούρα, η εκπαιδευτική, στηρίζεται σε αντίθετες αξίες, της αλληλεγγύης, της δικαιοσύνης, της κατανόησης. Γιατί η διαπαιδαγώγηση αντιλαμβάνεται την ανάπτυξη της προσωπικότητας του ανθρώπου μέσα από την καλλιέργεια των κοινωνικών σχέσεων και λειτουργιών. Έτσι ο μαθητής συγκροτεί τον πρωτόλειο κόσμο του με κατεξοχήν δημοκρατικές και ουμανιστικές θεωρήσεις, αλλά προϊόντος του χρόνου βλέπει να αναδύεται μια άλλη πραγματικότητα που διατρέχεται μάλλον από στοιχεία “κοινωνικού δαρβινισμού”.
Αυτή η αντίθεση και σύγκρουση μεταξύ των δύο κοσμοθεωριών (γιατί περί αυτού πρόκειται) μεταφέρεται στο ζήτημα του τι άνθρωπο θέλουμε να διαμορφώσουμε. Ο καθολικός οικονομικός αναγωγισμός επιτάσσει τη διαμόρφωση μιας επαγγελματικής μονάδας, που θα ενταχθεί απόλυτα στον καταμερισμό εργασίας. Σχηματοποιείται ο αστερισμός του επαγγελματικώς επιτυχημένου (και κατ΄ επέκταση του ευτυχισμένου…), στον οποίο στοχεύουν ισχυρά οι επιδιώξεις και οι προσδοκίες του νέου.
Η εκπαιδευτική κουλτούρα, αντίθετα, αναδεικνύει τη μορφή του ενάρετου ανθρώπου, του ολοκληρωμένου πολίτη, του νέου που δε θα ετεροκαθορίζεται και δε θα χειραγωγείται. Εδώ η επαγγελματική εξέλιξη είναι μια συνιστώσα της ανθρώπινης πορείας και πάντως όχι η κύρια ή και μοναδική. Ο μαθητής τελικά μάλλον θεωρητικά ασπάζεται τις σχολικές επιταγές και όσο ενηλικιώνεται προσχωρεί προς τις ρεαλιστικές θεωρήσεις του κοινωνικού περίγυρου.
Και όχι μόνο αυτό. Ο μαθητής, βλέποντας το αξιακό σύστημα του σχολείου να μην έχει πέραση, απαξιώνει και την ίδια την εκπαίδευση ή την αντιμετωπίζει ως ένα τυπικό προαπαιτούμενο για τη μετέπειτα προοπτική του.
Η δοκιμασία του εκπαιδευόμενου είναι εξίσου ισχυρή και σε αυτό καθεαυτό το πεδίο των αξιών. Η σχολική θεώρηση τον εισάγει με οργανωμένο τρόπο στην κατανόηση της πραγματικότητας με την ταυτόχρονη σηματοδότηση θεμελιακών δημοκρατικών αξιών, που διαμορφώνουν μια εξευγενισμένη και αλτρουϊστική συμπεριφορά.
Εδώ αναδεικνύεται ο κόσμος της απορίας, της αμφισβήτησης, της κριτικής, της δημιουργίας, της ηθικής και αισθητικής σύλληψης του Κόσμου. Εδώ το γίγνεσθαι αντικατοπτρίζεται κυρίως στα «παραδείγματα» του Προμηθέα και της Αντιγόνης. Η σχολική αγωγή επισκοπεί το ψυχικό στερέωμα του ανθρώπινου βλαστού διαλύοντας τα νεφελώματα των προκαταλήψεων και των ποικίλων ιδεολογιών της φυγής. Συγκροτεί το αρχιπέλαγος των εννοιών και των ρευμάτων της σκέψης, μέσα από τη σημασιολόγηση των λέξεων και από τις διαφωτιστικές αναβαθμίδες της ιστορίας μας.
Τι κυριαρχεί όμως πέραν των εκπαιδευτικών πεδίων ; Ισχυρές συστάδες πολιτιστικής μιζέριας, κοσμοθεωρήσεις του «φαίνεσθαι» και του «έχειν», αξίες του ατομισμού και του καταναλωτικού ευδαιμονισμού οριοθετούν τον σύνολο πνευματικό μας ορίζοντα. Οι λήροι τηλεοπτικοί και φθηνά κατασκευασμένοι «αστέρες» των φανταχτερών περιτυλιγμάτων και του κιτς προβιβάζονται σε «παραδείγματα» πρότυπων και μοντέρνων μυθοπλαστικών ηρώων.
Οι νεοφυείς τεχνολογικοί επικοινωνιακοί νευρώνες και η σκουπιδοπληροφόρηση αναδύονται ως σύγχρονοι χώροι άσκησης της μετα – ανθρώπινης συνείδησής μας. Και συνάμα ευδοκιμούν διάφορες προορθολογικές εκφράσεις : οι κλασματικές κοινωνίες, ο σκιές της πείνας, της βίας και της ανέχειας ως νομοτελειακά φαινόμενα μιας φυσιολογικής πορείας του ανθρώπου. Έτσι η προϊστορία και η βαρβαρότητα του προ – ανθρώπινου «εγώ» μας ενθυλακώνονται – διαρκώς διαστελλόμενες – μέσα σε μια ανούσια εξέλιξη της ίδιας της ιστορίας μας.
Οι αξίες πάντα συνδέονται με έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής, με μια αντίληψη ζωής. Αποκτούν την οντότητά τους όταν βιώνονται από τον άνθρωπο και μάλιστα συλλογικά. Καμιά θεωρητική διακήρυξη του σχολικού μικρόκοσμου δεν μπορεί να σώσει την υποκρισία της κρατούσας και γενικευμένης υποκουλτούρας.
Οι διανοούμενοι δεν μπορούν να προαναγγείλουν το ροδοχάραμα του μέλλοντος, γιατί η πορεία της προόδου στομώνει στις ποικίλες ανισότητες. Και έτσι η μετα – νεωτερική σύλληψη της ανθρωπολογίας και της ιστορίας, αναζητεί το Νόημα του Νοήματος στους χώρους των εξω – κοινωνικών κατασκευών.
Ο νέος όμως θέλει να δει το είδωλο του άρτιο και όχι θρυμματισμένο στον καθρέφτη της κοινωνικής και ανθρωπιστικής του ολοκλήρωσης.
Πώς, λοιπόν, θα διαπαιδαγωγηθούν οι μαθητές μας;
