Του Νίκου Τσούλια
Δεν γνωρίζω αν έχει γίνει κάποια συστηματική έρευνα για το ερώτημα που θέτω στο παρόν κείμενο. Πρέπει όμως να θέσω δύο εισαγωγικές παρατηρήσεις. α) Δεν υπάρχει η έννοια ενός πολιτισμού, αλλά πολλών ειδών πολιτισμοί, διαφορετικοί μεταξύ τους. β) Δεν τίθεται αξιολογική ιεράρχηση μεταξύ των πολιτισμών, θέμα ανώτερου και κατώτερου πολιτισμού, σύμφωνα με τις ριζοσπαστικές θεωρίες του Κλ. Λ. Στρως. Ωστόσο, μπορούμε να μιλάμε για τη σπουδαιότητα ενός πολιτισμού, ανεξάρτητα από την κουβέντα περί ανωτερότητας και κατωτερότητας.
Ας δούμε λοιπόν το ερώτημα που θεωρώ ότι έχει ιδιαίτερη σημασία για εμάς. Γιατί οι αρχαίοι Έλληνες ανέπτυξαν τόσο σημαντικό πολιτισμό, ποιοι παράγοντες συνετέλεσαν στο να συμβεί αυτό το θαυμαστό συνολικό πολιτισμικό δημιούργημα; Και επειδή δεν πρόκειται να παρουσιάσω κάποια συγκροτημένη και τεκμηριωμένη μελέτη – παρά μόνο μια προσωπική προσέγγιση -, μπορεί και να διαπράττω και μεθοδολογικό λάθος, αφού αυτά τα στοιχεία / παράγοντες που θα εκθέσω ίσως να είναι συμπτώματα και εκφράσεις του αρχαιοελληνικού πολιτισμού και όχι αιτίες του.
Τούτων δοθέντων, εκτιμώ ότι η κατάκτηση της συγκεκριμένης γλώσσας με το δανεισμό του αλφαβήτου από τους Φοίνικες είναι ο πρώτος και ο πιο βασικός παράγοντας για την τόσο ξεχωριστή πολιτισμική δημιουργία. Πρόκειται για μια γλώσσα με πολλές δυνατότητες εννοιολογικής έκφρασης και θεωρητικού στοχασμού, για ένα εργαλείο διαρκούς καινοτομίας και έρευνας. Όταν δε επεκταθεί ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός με τις αποικίες στον τότε γνωστό κόσμο και στη συνέχεια στην ελληνιστική εποχή με τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου, η ελληνική γλώσσα θα γίνει η lingua franca για αρκετούς αιώνες και θα αποτελεί το όχημα της έρευνας σ’ όλα τα πεδία του επιστητού ακόμα και μέχρι σήμερα, αρκεί να σκεφτούμε και την τωρινή χρησιμοποίηση της ελληνικής γλώσσας στην ορολογία της επιστήμης.
Τα δάνεια που πήραν οι αρχαίοι Έλληνες και η δημιουργική γονιμοποίησή τους στην αστρονομία, στη φιλοσοφία, στη γεωμετρία και στα μαθηματικά, στην τέχνη κλπ από τους λαούς της Ανατολής και της Αιγύπτου ήταν καθοριστικοί συντελεστές για το πολιτισμικό boom. Παράλληλα ανέδειξε και μια πολύ σημαντική αλήθεια. Η συνάντηση των πολιτισμών και η αμοιβαία γονιμοποίησή τους είναι πεδίο δημιουργικής ώθησης της ιστορίας και της πνευματικής εξέλιξης.
Η θρησκευτική θεώρησή τους δεν είχε καταπιεστικό χαρακτήρα για το πνεύμα του ανθρώπου – αντίθετα ήταν τέτοιας μορφής, που ουσιαστικά απελευθέρωσε νέες και δημιουργικές δυνάμεις. Ο Ντοστογιέφσκι στους Δαιμονισμένους δίνει τη δική του ερμηνεία. «Οι Έλληνες θεοποίησαν τη φύση και κληροδότησαν στον κόσμο τη θρησκεία τους, δηλαδή τη φιλοσοφία και την τέχνη».
Η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης με την εισαγωγή του ορθού λόγου στην ερμηνεία του κόσμου και τη σχετική περιθωριοποίηση του θρησκευτικού ερμηνευτικού εργαλείου ήταν η απαρχή για τη δυναμική καλλιέργεια της πνευματικότητας. Από τη στιγμή που διατυπώθηκε η άποψη ότι «τον ήλιο πάνω από τον Υμηττό δεν τον σηκώνει το άρμα του Απόλλωνα, αλλά είναι ένα απλό φυσικό φαινόμενο», αρχίζει το ταξίδι του ορθολογισμού στο δυτικό πολιτισμό και θα γεννήσει τα πεδία της φιλοσοφίας αρχικά και της επιστήμες και της τέχνης στη συνέχεια φτάνοντας σε θαυμαστές κορυφώσεις.
Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι θα θέσουν τα πρώτα ερωτήματα της φυσικής φιλοσοφίας, που θα παραμένουν ανοιχτά με τον τρόπο που αυτοί τα έθεσαν μέχρι τις ημέρες μας! Οι Σοφιστές θα δημιουργήσουν τα πρώτα ερείσματα της ρητορικής και της διδακτικής τέχνης. Ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης θα διαμορφώσουν νέες αναβαθμίδες στη φιλοσοφία και στο στοχασμό και έκτοτε θα αρχίσει ο διάλογος ως προς τα μεγάλα ζητήματα του ανθρώπου, διάλογος που βαστάει μέχρι σήμερα και με συνεχή διεπαφή καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας με όλα τα θεμέλια της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας.
Η διαμόρφωση μιας «ανοιχτής κοινωνίας», του «σχήματος της Πόλης και του πολίτη» ήταν η μεγάλη κοινωνική και ιστορική κατάκτηση. Η Αθήνα ξεφεύγει από κάθε έννοια αυταρχικών δεσποτικών καθεστώτων της Ανατολής και κάνει τον Αθηναίο συμμέτοχο στα κοινά και στην υπόθεση της Πόλης- κράτους μια προσωπική υπόθεση του καθενός. Η «γέννηση» της Δημοκρατίας και του Θεάτρου είναι δύο νέα δημιουργήματα, που θα απελευθερώσουν τις δημιουργικές δυνάμεις του πνεύματος και της κοινωνίας. Ο πλουραλισμός των κάθε λογής απόψεων, η αντιπαράθεση ιδεών και θεωριών, η κριτική σε κάθε μορφής εξουσίας γίνονται μόνιμα στοιχεία, που διαμορφώνουν διαρκώς νέους δρόμους στον πολιτισμό. Με αυτά τα στοιχεία δεν υπάρχει κανένα τέλος και καμιά παρακμή, παρά μόνο συνεχής δημιουργία και πρόοδος.
Η ανάπτυξη του εμπορίου, η διαμόρφωση εμπορικών θαλάσσιων δρόμων, η στήριξη των «πόλεων – κρατών» στη θάλασσα και το εντυπωσιακό άπλωμα των αποικιών σ’ όλη τη Μεσόγειο και τον Πόντο – από όλες τις μητροπόλεις της Ελλάδας – συνθέτουν μια εντυπωσιακή ιστορικής σημασίας δυναμική του ελληνικού κόσμου, που θα κινηθεί σ’ όλο το τότε γνωστό μέρος της ανθρωπότητας. Ο ανταγωνισμός μεταξύ των «πόλεων / κρατών» – και παρά το γεγονός ότι έπαιρνε και τη μορφή μιας μορφής ενδοελληνικού πολέμου – συνετέλεσε στη συνεχή πίεση και ανάγκη για εξεύρεση νέων εργαλείων και τεχνικών. Η διαρκής τάση για καινοτομία και η ανταλλαγή προϊόντων και ιδεών με τους άλλους λαούς που συναντούν στις αποικίες δημιουργεί ένα πνεύμα διαρκώς ανήσυχο και ευρηματικό.
Το πνεύμα του Οδυσσέα – ίσο με αυτό του θεϊκού Δία: της επινόησης και της ευρηματικότητας, της αναζήτησης και της καινοτομίας, της αντιμετώπισης των δυσκολιών και της επίλυσης των προβλημάτων αποτελεί – κατά τη γνώμη μου – το αιώνιο σύμβολο και την πιο χαρακτηριστική επιτομή της δημιουργικότητας και της κορύφωσης του αρχαιοελληνικού πολιτισμού!
