Γράφει ο Χρήστος Κ. Τσαγγάλης*
Η σημερινή επιφυλλίδα συνεχίζει το έργο που άρχισε προηγούμενη Κυριακή η δίδυμη αδελφή της με το ποίημα της οργής. Η ομηρική αυτή συνωρίδα, συμπληρωμένη τώρα με το ποίημα του νόστου, παρουσιάστηκε πρόσφατα στο βιβλιοπωλείο του Ιανού στο πλαίσιο των μορφωτικών εκδηλώσεων της Ένωσης Αποφοίτων του ΑΠΘ.
Η Οδύσσεια αποτελεί ένα από τα συναρπαστικότερα κείμενα της παγκόσμιας λογοτεχνίας με ασυναγώνιστη αναγνωρισιμότητα και αδιαφιλονίκητο κύρος. Πού οφείλει το έπος αυτό την επιτυχία του; Γιατί συνεχίζει να συναρπάζει αναγνώστες με διαφορετική εθνική καταγωγή, πολιτιστικές καταβολές και πολιτική τοποθέτηση;
Το πρώτο στοιχείο που κάνει την Οδύσσεια να ξεχωρίζει είναι ο κεντρικός της ήρωας Οδυσσέας, ο οποίος αποτελεί εμβληματική μορφή της οδυσσειακής επικής παράδοσης. Από την παμπάλαια προ-επική του φύση ο Οδυσσέας κρατά μόνο ορισμένα χαρακτηριστικά και σταδιακά εξελίσσεται σε επική φιγούρα, όταν γίνεται ο ήρωας του Τρωικού πολέμου. Οι μετατρωικοί όμως νόστοι των Αχαιών, στους οποίους εγγράφονται και οι εναλλακτικές επικές εκδοχές της επιστροφής του Οδυσσέα στην Ιθάκη, φιλτράρουν τον ήρωά μας εκ νέου, διαμορφώνοντας έναν υπο-κλάδο της παράδοσης, προς τον οποίο η Οδύσσεια επιχειρεί να διαφοροποιηθεί. Ο άλλος μεγάλος πόλος από τον οποίο ο ποιητής της Οδύσσειας έπρεπε να απομακρυνθεί αναφορικά με τη φύση και λειτουργία του κεντρικού του ήρωα Οδυσσέα είναι η Ιλιάδα, η οποία είχε με τη φήμη και το κύρος της κατοχυρώσει στη συλλογική μνήμη έναν άλλο Οδυσσέα, που οριζόταν με τρόπο εντελώς παραδοσιακό στο πλαίσιο του ηρωικού κώδικα. Ο ποιητής του δικού μας έπους επαναδιαμορφώνει τον ήρωά του επιφέροντας καθοριστικές τροποποιήσεις, που του δίνουν δραματικό βάθος: Η πολύτροπη νόησή του γίνεται φιλέταιρη έγνοια, ο εξωτερικός του νόστος παρακολουθεί τον εσωτερικό, η διανοητική του υπεροχή συνοδεύεται από σαφείς ποιητολογικές προβολές.
Η σχέση του ήρωα με την κοινότητα των εταίρων στην οποία ανήκει είναι θεμελιώδης για την ηθογράφησή του. Η αντίστιξη με την πολεμική Ιλιάδα είναι χαρακτηριστική. Στο παλαιότερο έπος το κύριο θέμα είναι η οργή του Αχιλλέα. Ο θυμός αυτός δεν συνίσταται σε μία παιδιάστικη συμπεριφορά ενός κακομαθημένου νέου που του αφαιρέθηκε το πολεμικό του απόκτημα, αλλά εκπορεύεται από τον τρόπο με τον οποίο τον αντιμετωπίζει η ηρωική κοινότητα στην οποία ανήκει. Ο Αχιλλέας, όπως και οι άλλοι ιλιαδικοί χαρακτήρες, είναι πρώτα και πάνω απ’ όλα ήρωας. Ορίζεται, περιορίζεται και αναπνέει μέσα στον ηρωικό κώδικα. Εκτός αυτού απλώς δεν υπάρχει. Ο θυμός του μεγάλου Θεσσαλού πολεμιστή αφορά την αναγνώρισή του ως ήρωα από την κοινότητα των εταίρων, μέσα στην οποία λαμβάνει την τιμή που τον καθορίζει ως ύπαρξη. Στην ίδια αυτή κοινότητα ανήκει και ο ιλιαδικός Οδυσσέας, ένας ήρωας πολύ διαφορετικός από τον Οδυσσέα της Οδύσσειας. Μία σύντομη ματιά στην Ιλιάδα δείχνει πως στο ποίημα αυτό ο Οδυσσέας, αν και δεν χαρακτηρίζεται από την αλαζονική υπεροψία και εγωκεντρική απληστία του Αγαμέμνονα, εντούτοις λειτουργεί στο πλαίσιό της: Είναι αυτός που οδηγεί τη Χρυσηίδα πίσω στον πατέρα της, είναι αυτός που επιχειρεί στη σκηνή της πρεσβείας να πείσει τον Αχιλλέα να επιστρέψει στη μάχη υιοθετώντας ουσιαστικά την οπτική του Αγαμέμνονα. Αυτός ο Οδυσσέας είναι απτή απόδειξη του ότι ένας επικός χαρακτήρας μπορεί να τροποποιηθεί, για να υπηρετήσει τη στοχοθεσία του νέου έπους της Οδύσσειας. Η ριζική αλλαγή που υφίσταται ο Οδυσσέας, καθώς περνά από τον πολεμικό κόσμο της Ιλιάδας στο μεταπολεμικό κόσμο της Οδύσσειας, φαίνεται ανάγλυφα στην Κυκλώπεια. Εγκλωβισμένος μαζί με τους συντρόφους του στη σπηλιά του ανθρωποφάγου Πολύφημου, ο Οδυσσέας σκέφτεται να σκοτώσει τον Κύκλωπα, την ώρα που αποκοιμάται, μεθυσμένος από το μαρωνίτικο κρασί που τον κέρασε ο ήρωας. Σχεδόν αντανακλαστικά ο Οδυσσέας φλερτάρει με την ιδέα να ενεργήσει ως ιλιαδικός ήρωας και να σκοτώσει τον κανίβαλο γίγαντα. Αμέσως όμως εγκαταλείπει αυτήν την ιδέα, σκεπτόμενος ότι, αν σκοτώσει τον Πολύφημο, θα μείνει μαζί με τους συντρόφους του για πάντα παγιδευμένος στη σπηλιά του Κύκλωπα, καθώς κανείς τους δεν θα είναι σε θέση να μετακινήσει τον τεράστιο βράχο που κλείνει τη μοναδική είσοδο της σπηλιάς. Αν δηλαδή λειτουργήσει ως ιλιαδικός Οδυσσέας, τότε θα καταστεί θύμα της ιλιαδικής συμπεριφοράς του. Σε έναν κόσμο τεράτων, Κυκλώπων και μαγισσών, όπως είναι ο κόσμος των Απολόγων της Οδύσσειας, οι ιλιαδικές ηρωικές πρακτικές είναι όχι μόνο ακατάλληλες αλλά και καταστροφικές. Το νέο έπος της Οδύσσειας χρειάζεται ένα νέο τύπο ήρωα. Η πολεμική αλκή δίνει τη θέση της στην πολύτροπη νόηση και το παραδοσιακό ιλιαδικό κλέος διευρύνεται περιλαμβάνοντας και το νόστο, την ανώτερη μορφή κλέους που κατοχυρώνει η Οδύσσεια.
Ένα δεύτερο στοιχείο, που καταδεικνύει την ποιητική αξία του νεωτερικού αυτού έπους, αφορά τη νέα οργάνωση της επικής ύλης. Μία εντυπωσιακή αντίθεση της Οδύσσειας από την Ιλιάδα σχετίζεται με τη μη γραμμική αφήγηση των γεγονότων. Το ποίημα ξεκινά με την απόφαση των θεών να ζητήσουν από την Καλυψώ να αφήσει τον Οδυσσέα να φύγει από το νησί της, όπου βρίσκεται καθηλωμένος για επτά χρόνια. Ο ήρωας έτσι θα μεταβεί στη Σχερία, όπου θα τύχει της υποδειγματικής φιλοξενίας των Φαιάκων. Σε αυτόν τον ειδυλλιακό κόσμο θα στήσει ο ποιητής της Οδύσσειας το σκηνικό για την εκτεταμένη αναδιήγηση από τον ίδιο τον Οδυσσέα όλων των περιπλανήσεών του από τον απόπλου του από την Τροία μέχρι και την άφιξή του στο νησί της Καλυψώς. Η διευρυμένη αυτή ανάληψη αποτελεί αποκλειστικό προνόμιο του ήρωα του έπους, ο οποίος ως μοναδικός επιζών αναλαμβάνει να τραγουδήσει σε άψογο δακτυλικό εξάμετρο στο εσωτερικό ακροατήριο των Φαιάκων τη δική του Οδύσσεια. Με τον τρόπο αυτό το ποίημα αναπαριστά εσωτερικά την ίδια του την εκτέλεση. Ο ποιητής του έπους υποκλίνεται στον αγαπημένο του ήρωα καθιστώντας τον εσωτερικό αοιδό, καθρεφτίζοντας σε αυτόν τον ίδιο του τον εαυτό και την τέχνη του.
Ακόμη μία εντυπωσιακή αλλαγή που επιφέρει ο ποιητής της Οδύσσειας στην ταυτότητα του νέου ήρωά του σχετίζεται με το θέμα του νόστου. Η σχολή της Νεοανάλυσης έχει πειστικά δείξει ότι τόσο η ομηρική Οδύσσεια όσο και το μεθομηρικό έπος των Νόστων του Αγία από την Τροιζήνα υπολογίζουν σε μία προ-ομηρική επική παράδοση νόστων των λοιπών Αχαιών αρχηγών, που επέστρεψαν μετά τον πόλεμο στην Ελλάδα. Σε αυτό το απολεσθέν για εμάς σήμερα έπος οι περιπέτειες των Αχαιών αρχηγών παρουσιάζονταν επιφανειακά, με έμφαση μόνο στις επιμέρους δυσκολίες που αντιμετώπιζαν. Στην ομηρική Οδύσσεια αντίθετα ο εξωτερικός νόστος του Οδυσσέα παρακολουθεί τον εσωτερικό νόστο του. Ο ήρωας νοστεί, δηλαδή επιστρέφει, όχι μόνο στην πατρίδα του την Ιθάκη αλλά και στην προηγούμενη κατάστασή του, αυτή του ιθακήσιου βασιλιά, του συζύγου της Πηνελόπης και του πατέρα του Τηλέμαχου. Ο Οδυσσέας δεν περιπλανιέται απλώς στη θάλασσα της Μεσογείου αλλά και στην άβυσσο της ψυχικής του υπόστασης, σε μία προσπάθεια να ανακαλύψει εκ νέου τον παλιό του εαυτό. Οι τόποι τους οποίους επισκέπτεται δεν είναι κυριολεκτικοί. Συνιστούν αφορμές, για να τεθεί αντιμέτωπος με διαφορετικές ψυχικές καταστάσεις. Η γεωγραφία των Απολόγων είναι οι εποχές του ήρωα.
Τέλος η νέα ταυτότητα του Οδυσσέα προκύπτει σε σχέση με την ταυτότητα του νέου έπους, που εμβληματικά αυτός εκπροσωπεί. Η Οδύσσεια είναι ένα ποίημα που συστηματικά αγωνίζεται να καταλάβει περίοπτη θέση μέσα στο σύνολο της επικής παράδοσης. Οι ποιητολογικές προβολές της ερείδονται στην επιδίωξή της να κατοχυρώσει την ποιοτική ανωτερότητα του πρωταγωνιστή της σε σχέση με τους κεντρικούς ήρωες άλλων επικών ποιημάτων με τρωικό ή μετα-τρωικό περιεχόμενο. Στο επεισόδιο των Σειρήνων ο Οδυσσέας ακούει τις γλυκόλαλες φωνές των παράξενων αυτών πλασμάτων να τον καλούν να πάει στο νησί τους, για να ακούσει τα κατορθώματα και τα πάθη των Αχαιών στην Τροία, να ακούσει δηλαδή την Ιλιάδα. Με πόση δεξιοτεχνία επιχειρεί ο ποιητής της Οδύσσειας να καταστήσει ποιητολογικά χρωματισμένη αυτήν την πρόσκληση φαίνεται από τη χρήση από τις Σειρήνες ιλιαδικών λογοτύπων, στερεότυπων δηλαδή εκφράσεων που απαντούν μόνο στην Ιλιάδα και όχι στην Οδύσσεια. Το ίδιο το έπος της Οδύσσειας παίζει με τα όρια του κεντρικού ήρωά του. Οι Σειρήνες τον προσκαλούν όχι απλώς να πάει στο νησί τους, αλλά να εγκαταλείψει το πλοίο της Οδύσσειας, να αλλάξει δηλαδή ποίημα και ποιητή και να γίνει ο ήρωας της Ιλιάδας. Αν βεβαίως συνέβαινε αυτό, το ποίημα θα ακυρωνόταν διά του κυριολεκτικού και συμβολικού θανάτου του ήρωα από τις ανθρωποφάγες Σειρήνες. Η απειλή όμως, την οποία ξεπερνά ο ήρωας, έχει πια αποκτήσει ποιητολογική διάσταση. Αφορά τον Οδυσσέα ως έμβλημα της Οδύσσειας και κατ’ επέκταση τον ποιητή της Οδύσσειας και το έπος που αυτός δημιούργησε.
Μελετώντας την πολυεπίπεδη οδυσσειακή φυσιογνωμία του Οδυσσέα και ερμηνεύοντας την επική γραμματική της Οδύσσειας, μπορούμε σήμερα να κατανοήσουμε τους τρόπους και τις τροπές του ήθους του, τη διαδικασία της επικής ηρωογονίας. Το αποτέλεσμα είναι εντυπωσιακό: Πρόκειται για την αρχαιολογία και παθολογία ενός νέου τύπου ήρωα.
* Ο Χρήστος Κ. Τσαγγάλης είναι καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και διευθυντής του τομέα Κλασικών Σπουδών
Δημοσιεύτηκε στη «Μακεδονία της Κυριακής» στις 16 Οκτωβρίου 2016
