Χρήστος Κ. Τσαγγάλης, καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο ΑΠΘ.
Στο επεισόδιο της συνάντησης Γλαύκου και Διομήδη στην έκτη ιλιαδική ραψωδία ο Γλαύκος δηλώνει προς το τέλος του λόγου του πως ο πατέρας του Ιππόλοχος τον έστειλε στην Τροία με την εντολή (Ζ 208) αἰὲν ἀριστεύειν καὶ ὑπείροχον ἔμμεναι ἄλλων (να είναι πάντα άριστος και να ξεχωρίζει ξεπερνώντας τους άλλους). Ο στίχος αυτός, που επαναλαμβάνεται αυτούσιος από τον Νέστορα, όταν ανακαλεί την παρόμοια εντολή που είχε δώσει ο Πηλέας στον γιο του Αχιλλέα σαν αποφάσισε να τον στείλει στην Τροία (Λ 784), αποτελεί την πρώτη δήλωση της αριστείας στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Η λέξη ἀριστεία ως αφηρημένο ουσιαστικό εμφανίζεται αργότερα, όταν στον Αἴαντα του Σοφοκλή (στ. 443) ο γιος του Τελαμώνα λέει: «αν ο Αχιλλέας ζούσε και επρόκειτο να δώσει το πρώτο βραβείο αριστείας σε όποιον διεκδικούσε τα όπλα του, κανείς δεν θα τα άρπαζε πριν από μένα». Οι αναφορές αυτές, ρηματικά και ονοματικά εκπεφρασμένες, είναι δηλωτικές του σταθερού χαρακτηριστικού που προσδιορίζει την έννοια της αριστείας: πρόκειται για το στοιχείο της διάκρισης. Για να είσαι άριστος πρέπει να ξεχωρίζεις από τους άλλους ξεπερνώντας τους, να διακρίνεσαι σε οποιαδήποτε ανθρώπινη δραστηριότητα. Η αναγνώριση της υπεροχής (δηλαδή της ποιοτικής ανωτερότητας σε κάποιον τομέα του επιστητού) είναι η δίκαιη ανταμοιβή του αρίστου, αυτή που επιζητούσε αλλά δεν έλαβε ποτέ ο Αίας.
Η άμιλλα συνιστούσε βασικό συστατικό στοιχείο του αρχαίου ελληνικού κόσμου, όπως διαπιστώνεται ακόμα και από μια σύντομη ματιά στην πολιτική, τον πολιτισμό, τον αθλητισμό. Η ανάδυση του δημοκρατικού πολιτεύματος σε μια σειρά από πόλεις-κράτη προϋποθέτει μια κουλτούρα αριστείας που προκρίνει διαρκώς (μέσα από εκλογικές διαδικασίες σε πολλαπλά επίπεδα) τους καλύτερους για τη διοίκηση της πόλης. Ο πολιτισμός σε όλες του τις εκφάνσεις γίνεται αντιληπτός διά της προαγωγής της καλλιτεχνικής ποιότητας. Οι θεατρικοί και μουσικοί αγώνες στην αρχαιότητα ήταν ο κανόνας. Η ένταξή τους στον θρησκευτικό και κοινωνικό ιστό αποτελεί αδιάψευστη μαρτυρία της σταθερής ροπής της αρχαιοελληνικής κοινωνίας όχι μόνο προς τη διάκριση αλλά και προς τη δημόσια αναγνώρισή της. Οι αθλητικοί αγώνες, είτε σε τοπικό είτε σε πανελλήνιο επίπεδο (Ολύμπια, Πύθια, Ίσθμια, Νέμεα) συμπληρώνουν την εικόνα ενός κόσμου στον οποίο η άμιλλα εντασσόταν στη βαθεία δομή του και αποτελούσε κινητήριο μοχλό ανάπτυξης και δημιουργίας.
Όψεις της μετριότητας: κλήρωση, συνθηματολογία, δημοψήφισμα
Στη σύγχρονη Ελλάδα την κουλτούρα της αριστείας την αντιμάχεται τόσο η ενδημική αναξιοκρατία και ο απροκάλυπτος λαϊκισμός όσο και η αυτάρεσκη ομφαλοσκόπηση και παραλυτική αποχαύνωση. Το εύρος αυτού του φαινομένου είναι μεγάλο. Ας δούμε τρεις, μερικώς μόνο εφαπτόμενες, εκφάνσεις του.
Η πρώτη έκφανση της μετριότητας αφορά την κατάργηση των εξετάσεων για φοίτηση στα πειραματικά σχολεία, η οποία εφαρμόστηκε στη δεκαετία του 1980. Πρόκειται για μια σαφή αποτύπωση του λαϊκισμού που στέρησε από τα πρότυπα αυτά εκπαιδευτήρια την αξιοκρατική επιλογή των καλύτερων μαθητών και καλλιέργησε την πεποίθηση ότι επιβράβευση προσπάθειας και επίδοσης δεν υφίσταται, ότι η κοινωνία αυτή δεν ενδιαφέρεται για την αξία και την αξιοποίησή της. Το έργο αυτό το ξαναβλέπουμε να παίζεται και σήμερα, καθώς ο τρόπος εισαγωγής των μαθητών στα πειραματικά σχολεία ανατρέπει την ορθή επαναφορά της επιλογής διά εξετάσεων που έγινε πριν από λίγα χρόνια σε μια προσπάθεια να αντιμετωπισθεί το ολέθριο σφάλμα της δεκαετίας του 1980.
Η συνθηματολογία, η στείρα δηλαδή χρήση στερεότυπων φράσεων για την προβολή μιας θέσης, αποτελεί όψη της κυριαρχίας μιας υπεραπλουστευτικής ερμηνείας των πραγμάτων και διατρέχει τον νεοελληνικό μεταπολιτευτικό βίο. Δηλωτική της απουσίας ουσιαστικής επιχειρηματολογίας αναπαράγει την επικοινωνιακή τακτική της διαφήμισης: αξιοποιεί ηχητικά παιγνίδια λέξεων, σφετερίζεται λεξιλόγιο του συρμού, αλλοιώνει σύνθετες έννοιες. Η συντομία της αποκρύπτει την απλοϊκότητά της, η ευηχία της συγκαλύπτει τον δόλο της. Στον αντίποδά της βρίσκεται ο συλλογισμός, το αριστοτελικό επίτευγμα της μεθοδικής διατύπωσης μιας πρότασης από δύο ή περισσότερες άλλες προτάσεις. Το σύνθημα διεγείρει το θυμικό, ο συλλογισμός προάγει την κριτική αποτίμηση των δεδομένων.
Μια όψιμη έκφανση του λαϊκισμού αποτελούν τα δημοψηφίσματα, τα οποία βλέπουμε να ξεπηδούν το ένα μετά το άλλο στη Γηραιά Ήπειρο το τελευταίο διάστημα. Στο δημοψήφισμα ένα ζήτημα καίριας σημασίας τίθεται με τους όρους ενός ασφυκτικού διλήμματος. Κάθε μανιχαϊστική επιλογή είναι όμως από τη φύση της παραπλανητική· διεγείρει αμυντικά αντανακλαστικά, συσκοτίζει τη σύνθετη φύση των προβλημάτων, διαστρεβλώνει τους όρους του διαλόγου. Πάνω απ᾽ όλα υπολογίζει στη μεγαλύτερη ισχύ της συλλήβδην απόρριψης από την απαιτητική και γι᾽ αυτό δυσκολότερα κατανοητή φύση της λελογισμένης αποδοχής. Αποφασίζοντας για το είδος του ερωτήματος καθορίζει το είδος της απάντησης και μάλιστα υπό τον μανδύα μιας δήθεν δημοκρατικής επιλογής.
Η διαμόρφωση μιας κουλτούρας αριστείας
Αν επιθυμούμε ως κοινωνία να καλλιεργήσουμε με τρόπο ουσιαστικό την αριστεία, τότε θα πρέπει να δημιουργήσουμε μια κουλτούρα αριστείας. Τι σημαίνει όμως αυτό; Το σύστημα επιβράβευσης για την επίτευξη οποιουδήποτε ποιοτικού αποτελέσματος δεν πρέπει να περιορίζεται σε βραχύβιες αναγνωρίσεις, όπως την απονομή ενός αριστείου ή ενός διπλώματος· πρέπει να οδηγεί σε εντελώς πρακτική και ταυτόχρονα ουσιαστική αναγνώριση της διάκρισης που επιτεύχθηκε. Εξηγούμαι: δεν είμαι εναντίον των δημοσίων επιβραβεύσεων. Το αντίθετο μάλιστα. Όπως υποστήριξα προηγουμένως, έχουν καθοριστική σημασία για τον διακρινώμενο, καθώς ενισχύουν τη θέση του μέσα στην κοινότητα στην οποία ανήκει. Η αριστεία σχετίζεται και με την αναγνώριση, και η αναγνώριση είναι μια μορφή συλλογικής αποδοχής της ταυτότητας, μια πορεία από το άτομο προς το πρόσωπο.
Είναι όμως καθοριστικό να έχουμε χαράξει ευδιάκριτα τον δρόμο στον οποίο οδηγεί η διάκριση για τον αριστεύοντα. Αν π.χ. συνδέαμε την καινοτομία σε μια σταθερή βάση με την παραγωγική διαδικασία θα προτρέπαμε όλο και περισσότερους νέους ανθρώπους να επικεντρώσουν τις προσπάθειές τους στη δημιουργία υλικών και πνευματικών προϊόντων που ξεχωρίζουν για την ποιότητά τους. Η επιτυχία αυτών των προσπαθειών θα είναι το μεγαλύτερο κίνητρο για άλλους νέους ανθρώπους να ακολουθήσουν τον ίδιο δρόμο.
Στα χρόνια της κρίσης αρκετοί νέοι έχουν αντιδράσει δυναμικά στην περιρρέουσα παντοειδή καχεξία. Υπάρχουν πάμπολλα παραδείγματα από τον χώρο της τεχνολογίας, της αγροτικής καλλιέργειας, από δημιουργικές συνέργειες μεταξύ πολιτισμού και ψυχαγωγίας, όπως και από το πεδίο των υπηρεσιών, τα οποία δείχνουν ότι η επιδίωξη της αριστείας μπορεί να οδηγήσει σε μια έξοδο από το τέλμα, σε μια ουσιαστική και δημιουργική ανάπτυξη που να στηρίζεται στις δικές μας δυνάμεις.
Για συγκεκριμένες όμως προτάσεις αναφορικά με το πώς μπορούμε να εργαστούμε για τη διαμόρφωση μιας πραγματικής κουλτούρας αριστείας στην ελληνική κοινωνία, θα πρέπει να ζητήσω από τους αγαπητούς αναγνώστες να περιμένουν τη «δίδυμη» επιφυλλίδα της ερχόμενης Κυριακής.
*Ο Χρήστος Κ. Τσαγγάλης είναι Καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και Διευθυντής του Τομέα Κλασικών Σπουδών
Email: xristos.tsangalis@gmail.com
