Χρήστος Κ. Τσαγγάλης
Ιστορικοβαρής η σημερινή επιφυλλίδα, που την προκάλεσαν πρόσφατα εκλογικά αποτελέσματα και πολιτικά γεγονότα και την τροφοδοτεί η πανεπιστημιακή διδασκαλία του Ηροδότου στο τρέχον χειμερινό εξάμηνο. Τα πρώτα ξεκίνησαν από τη γεωγραφική γειτονιά μας και απλώθηκαν αναπάντεχα σε ολόκληρο τον πλανήτη, ενώ η δεύτερη αφορά αποκλειστικά τους πνευματικούς της συνδαιτυμόνες, δηλαδή τον οικοδεσπότη από την Αλικαρνασσό και τους ευωχούμενους φοιτητές και δάσκαλο.
Χρόνος: οι αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. Χώρος: αρχικά η δυτική Μικρασία, έπειτα όλο το Αιγαίο, η Ελλάδα αλλά και η νοτιοανατολική Μεσόγειος. Πρόσωπα: οι Μιλήσιοι Ιστιαίος και Αρισταγόρας, ο Πέρσης βασιλιάς Δαρείος, ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Κλεομένης και ο αθηναϊκός δήμος. Κρίσιμο ζήτημα: η εξέγερση των ιωνικών πόλεων ενάντια στην αχανή περσική αυτοκρατορία. Πηγή: οι Ιστορίες του Ηροδότου.
Ας πάρουμε τα πράγματα όμως με τη σειρά παρακολουθώντας προσεκτικά την ηροδότεια αφήγηση. Ο Δαρείος αρχίζει να υποπτεύεται τον Ιστιαίο, διορισμένο τύραννο της Μιλήτου και προσωπικό φίλο του. Οι υποψίες του Πέρση βασιλιά, ενισχυμένες καθοριστικά από τον στρατηγό του Μεγάβαζο που του εξηγεί πόσο μεγάλο στρατηγικό σφάλμα είναι να ανταμείψει ο Δαρείος τον Ιστιαίο (για τη βοήθεια που του είχε παράσχει στην αποτυχημένη Σκυθική εκστρατεία) με την περιοχή της Μυρκίνου στη Θράκη, τον κάνουν να θέσει σε λειτουργία ένα δόλιο σχέδιο: προσκαλεί τον Ιστιαίο στις Σάρδεις της Λυδίας, με τη φαινομενική δικαιολογία πως επιθυμεί να μοιραστεί μαζί του τα μεγαλεπήβολα σχέδια που έχει για το μέλλον. Ο Ιστιαίος πέφτει στην παγίδα και μεταβαίνει στις Σάρδεις, όπου ο Δαρείος του ανακοινώνει ότι αποφάσισε να τον κάνει σύσσιτο και σύμβουλό του στα Σούσα, την πρωτεύουσα της περσικής αυτοκρατορίας, αφήνοντας στη θέση του τον Αρταφέρνη, τον ομοπάτριο αδελφό του. Μην μπορώντας να κάνει διαφορετικά ο Ιστιαίος ακολουθεί τον Δαρείο και μετατρέπεται ουσιαστικά σε έναν ιδιότυπο αιχμάλωτό του, μένοντας (όπως ακριβώς είχε σχεδιάσει ο Πέρσης βασιλιάς) μακριά από τον φυσικό του χώρο, την Ιωνία και τα μικρασιατικά παράλια. Η απομάκρυνση αυτή του Ιστιαίου από τη Μίλητο, όπου ασκούσε μέχρι τώρα την τυραννία με περσικά χρήματα, άνοιξε τον δρόμο σε έναν εξίσου φιλόδοξο άνδρα, τον Αρισταγόρα, που ήταν γαμπρός του και εκτελούσε χρέη επιτρόπου στην ίδια πόλη.
Η άμετρη φιλοδοξία του Αρισταγόρα που είχε τη δική του πολιτική ατζέντα δεν άργησε να φανεί. Εκμεταλλευόμενος την αφορμή που του προσέφεραν οι εξόριστοι αριστοκράτες της Νάξου, οι οποίοι ζήτησαν τη βοήθειά του για να επανέλθουν στην εξουσία στο νησί τους εκδιώκοντας τους δημοκρατικούς, εξύφανε ένα πραγματικά σατανικό σχέδιο. Θα ζητούσε βοήθεια από τους Πέρσες, προκειμένου να καταβάλει την αντίσταση των Ναξίων. Με αυτόν τον τρόπο έδινε σε όλους την εντύπωση πως τους βοηθάει (τους αριστοκράτες Νάξιους επειδή θα αποκτούσαν εκ νέου την εξουσία, τους Πέρσες επειδή τους πληροφόρησε ότι ελέγχοντας τη Νάξο, τη μεγαλύτερη νήσο των Κυκλάδων, εύκολα θα αποκτούσαν και τον έλεγχο του κεντρικού Αιγαίου και από εκεί εύκολα θα έβαζαν πόδι και στην Εύβοια), αν και στην πραγματικότητα υπηρετούσε αποκλειστικά τα προσωπικά του συμφέροντα που δεν ήταν άλλα από το να γίνει ο άνθρωπος των Περσών ελέγχοντας το κεντρικό Αιγαίο από άκρου εις άκρο.
Τα πράγματα όμως δεν πήγαν όπως τα περίμενε ο Αρισταγόρας, καθώς η εκρηκτική του προσωπικότητα τον έφερε σε σύγκρουση (κατά τη διάρκεια της εσκτρατείας στη Νάξο) με τον Πέρση στρατηγό Μεγαβάτη, τον επικεφαλής στόλου 200 πλοίων που ο Δαρείος του είχε διαθέσει, προκειμένου να φέρει σε πέρας το σχέδιό του. Ο Μεγαβάτης, θυμωμένος με τη συμπεριφορά του Αρισταγόρα που τον αντιμετώπισε για ασήμαντη αφορμή ως υποτακτικό του, ειδοποίησε κρυφά τους δημοκρατικούς στη Νάξο, οι οποίοι δεν κατελήφθησαν εξ απήνης όταν ο στόλος του Αρισταγόρα προσάραξε στο νησί. Μετά από τέσσερις μήνες αποτυχημένης πολιορκίας, όταν τα χρήματα είχαν τελειώσει και ο ανεφοδιασμός δεν ήταν πια δυνατός, ο Αρισταγόρας κατάλαβε ότι η εκστρατεία είχε οδηγηθεί σε αποτυχία και ότι ο Μεγαβάτης θα τον διέβαλε στον Δαρείο (όπως είχε κάνει ο Μεγάβαζος με τον Ιστιαίο) με κίνδυνο να απολέσει τον έλεγχο της Μιλήτου. Τότε αποφάσισε να κάνει μια εντυπωσιακή στροφή: ἀρρωδέων δὲ τούτων ἕκαστα ἐβουλεύετο ἀπόστασιν (επειδή φοβόταν καθένα από αυτά τα δύο ενδεχόμενα, σχεδίαζε αποστασία) μας λέει χαρακτηριστικά ο Ηρόδοτος.
Έτσι, ο απίστευτος (όπως λένε οι φοιτητές μου) αυτός άνθρωπος άρχισε να ανάβει τη φλόγα της εξέγερσης πρώτα στη Μίλητο και έπειτα σε ολόκληρη την Ιωνία. Ελέγχοντας το συμβούλιο των Ιώνων και παίζοντας το χαρτί του αιχμάλωτου Ιστιαίου, ο Αρισταγόρας εξεδίωξε τους τοποθετημένους από τον Δαρείο τυράννους στις διάφορες ιωνικές πόλεις στις οποίες, σε ένδειξη δημοκρατικής συμπαράστασης, παρέδωσε τους Ίωνες στρατηγούς που είχαν συμμετάσχει στην εκστρατεία της Νάξου για να τους τιμωρήσουν. Με τον τρόπο αυτό έγινε ο αδιαφιλονίκητος ήρωας των Ιώνων, το παλικάρι της δημοκρατίας, ο μεγάλος αγωνιστής που αποτίναξε την περσική κυριαρχία και τους ντόπιους εκπροσώπους της.
Καθώς τα σύννεφα της περσικής εκδίκησης είχαν αρχίσει να πλησιάζουν, ο Αρισταγόρας δεν δίστασε να μεταβεί στην Ελλάδα προκειμένου να εξασφαλίσει βοήθεια. Ο Ηρόδοτος, σε μια αφηγηματικά αριστοτεχνική ενότητα, μας τον παρουσιάζει με ένα χάρτη της εποχής στα χέρια να προσπαθεί να πείσει Σπάρτη και Αθήνα να τον συνδράμουν σε έναν πόλεμο εναντίον της περσικής αυτοκρατορίας στη Μικρά Ασία. Για να πετύχει τον στόχο του υπόσχεται τα πάντα. Όπως πριν στους Πέρσες, τώρα στους Έλληνες: εδαφικά κέρδη, πλούτο, εύκολη επικράτηση στο πεδίο της μάχης εξαιτίας της υπεροχής τους σε οπλισμό. Με φιλοσοφική σχεδόν διάθεση, ο Αλικαρνασσέας ιστορικός σχολιάζει την αποτυχία του Αρισταγόρα να πείσει τον Σπαρτιάτη βασιλιά Κλεομένη σε αντίθεση με την επιτυχία του να εξασφαλίσει τη βοήθεια του αθηναϊκού δήμου λέγοντας διδακτικά πως ο Αρισταγόρας κατάλαβε ότι είναι ευκολότερο να εξαπατήσεις πολλούς παρά έναν.
Η συνέχεια γνωστή. Η αθηναϊκή βοήθεια πρόσφερε πρόσκαιρη επιτυχία αλλά κατέληξε σε τραγική πανωλεθρία. Η Μίλητος, το κόσμημα της Ιωνίας, καταστράφηκε ολοσχερώς από τους Πέρσες, όπως ακριβώς η Σμύρνη από τους Τούρκους στην εποχή μας. Παρόμοια ήταν η τύχη και των άλλων ελληνικών πόλεων της Μικράς Ασίας αλλά και της Κύπρου που έσυρε και αυτή τον χορό της εξέγερσης ενάντια στον περσικό ζυγό. Όσο για τον Αρισταγόρα, κυνηγημένος από τους Πέρσες βρήκε τον θάνατο στη Θράκη επιχειρώντας να διαφύγει από τον ασφυκτικό κλοιό του μεγάλου βασιλιά.
Έτσι, ο τύραννος της Μιλήτου, ο συνεργάτης των Περσών, ο άνθρωπος που πούλησε εκτός από την ιδιαίτερη πατρίδα του Μίλητο και τη Νάξο (αλλά και τις λοιπές Κυκλάδες) στους Πέρσες, έγινε ξαφνικά επαναστάτης, ένας αγωνιστής που ήθελε δήθεν να απελευθερώσει τα αδέλφια του τους Ίωνες από τους κατακτητές.
Αφήνω τις ιστορικές αναγωγές σε εσάς, αγαπητοί αναγνώστες. Ο καθένας ας τις σκεφτεί με βάση τις γνώσεις, τις ευαισθησίες και (ας το ομολογήσουμε) τις προτιμήσεις του. Έτσι κι αλλιώς, η ζωή είναι γεμάτη από Αρισταγόρες. Πατρίδα τους η φιλοδοξία, εθνικότητά τους η εξαπάτηση, πιστεύω τους η πολιτική υποκρισία. Το πιο διδακτικό όμως δεν είναι ότι μας περιτριγυρίζουν Αρισταγόρες αλλά ότι αφθονούν οι λαοί που τους πιστεύουν.
Ο Χρήστος Κ. Τσαγγάλης είναι Καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και Διευθυντής του Τομέα Κλασικών Σπουδών
Email: xristos.tsangalis@gmail.com
Μακεδονία της Κυριακής (27.11.2016)
