Χρήστος Κ. Τσαγγάλης
Φιλαναγνωστικός ο χαρακτήρας της σημερινής επιφυλλίδας, καθώς φθάνουν οι διακοπές των Χριστουγέννων που είναι παραδοσιακά συνδεδεμένες με την ανταλλαγή δώρων και επισκέψεων ανάμεσα σε αγαπημένα πρόσωπα. Έκκεντρη και πάλι η δική μου στάση προτείνει στους αγαπητούς αναγνώστες να κάνουν κάτι διαφορετικό: να επιλέξουν την αγορά και ανάγνωση επιστημονικών βιβλίων που απευθύνονται και στο ευρύτερο μορφωμένο κοινό, πόσο μάλιστα όταν πρόκειται για σοβαρές συμβολές από Έλληνες επιστήμονες. Σπεύδω να διευκρινίσω προλαβαίνοντας ενστάσεις για τις επιλογές μου ότι ομολογώ πως οι τελευταίες είναι καθαρά προσωπικές. Στη δύση του χρόνου όμως ας μου επιτραπεί η αναφορά σε μέρος της ερευνητικής δραστηριότητας του τμήματός μου. Pro domo mea ο λόγος λοιπόν.
Τρία επιστημονικά βιβλία που δημοσιεύτηκαν την τελευταία διετία από τρεις επιστήμονες του Τμήματος Φιλολογίας του Α.Π.Θ., τρία βιβλία που ανοίγονται σε τρεις διαφορετικούς ερευνητικούς χώρους: την ιστορική γλωσσολογία, την αρχαιοελληνική ρητορική και την ομηρική ποίηση.
Το βιβλίο του Γ. Γιαννάκη, καθηγητή Γλωσσολογίας στο Α.Π.Θ., με τίτλο Οι Ινδοευρωπαίοι: Γλώσσα και Πολιτισμός (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 2015) είναι το πρώτο μέρος ενός δίτομου έργου που αποσκοπεί στη γνωριμία με τον ινδοευρωπαϊκό πολιτισμό, στη σημασία του οποίου για τον ελληνικό πολιτισμό είχα αναφερθεί σε προηγούμενη επιφυλλίδα. Χρησιμοποιώντας την ιστορικοσυγκριτική μέθοδο και τις διεπιστημονικές της προβολές ο συγγραφέας επιχειρεί να διερευνήσει τη δυνατότητα σύνδεσης ανάμεσα στη γλώσσα, την κοινωνία και τον πολιτισμό των Ινδοευρωπαίων, καθώς και τους όρους και τις προϋποθέσεις που διέπουν αυτή τη σχέση. Κρίσιμα ερωτήματα που τίθενται στο συγκεκριμένο βιβλίο δεν αφορούν μόνο τον χρόνο και χώρο εμφάνισης των Ινδοευρωπαίων, τη μελέτη της προϊστορίας και τα κριτήρια που πρέπει να χρησιμοποιηθούν για την αποκατάσταση της γλώσσας τους, αλλά και ευρύτερα ζητήματα θεμελιώδους μεθοδολογικής σημασίας για τη λειτουργία της γλώσσας, όπως η διερεύνηση της δυνατότητας να αξιοποιηθεί η μελέτη της γλώσσας για την αποκατάσταση ενός πολιτισμού, η γλωσσολογική αρχαιολογία, η σχέση της γλωσσολογίας με άλλες επιστήμες, η ετυμολογία, η ποιητική γλώσσα των Ινδοευρωπαίων, και η θέση της ελληνικής στους κόλπους της ινδοευρωπαϊκής γλωσσικής οικογένειας. Η μεθοδικότητα παρουσίασης του σχετικού υλικού και η ικανότητα του συγγραφέα να εντάσσει τα επιμέρους θέματα που εξετάζει μέσα στα ευρύτερα συμφραζόμενα στα οποία ανήκουν καθιστά τη μελέτη του πραγματική απόλαυση. Πρόκειται για μια δουλειά μοναδική για τα ελληνικά δεδομένα, μια δουλειά που βοηθάει το ελληνικό μορφωμένο κοινό να εντάξει την ελληνική γλώσσα στο καταγωγικό πλαίσιο από το οποίο προέρχεται.
Η ρητορική του 4ου αιώνα π.Χ. Το ελιξίριο της δημοκρατίας και η ατομικότητα (εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 2016) του Ευάγγελου Αλεξίου (Αναπληρωτή Καθηγητή Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Α.Π.Θ.) αποτελεί μακράν την πληρέστερη ιστορία της ελληνικής ρητορικής στην κλασική περίοδο που διαθέτουμε από Έλληνα κλασικό φιλόλογο και μία από τις καλύτερες του είδους της σε διεθνή κλίμακα. Το βιβλίο στηρίζεται στην πολυσέλιδη συμβολή του συγγραφέα για την ρητορική του 4ου αι. π.Χ. στο Handbuch der griechischen Literatur der Antike (επιμ. B. Zimmermann & A. Rengakos), ένα έργο-σταθμό για την αποτίμηση της ερευνητικής προόδου που έχει συντελεστεί αναφορικά με τη μελέτη της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας. Ο Αλεξίου έχει εμπλουτίσει την ελληνική απόδοση του γερμανικού κειμένου με πλήθος αρχαιοελληνικών ρητορικών αποσπασμάτων, τα οποία συνοδευόμενα από μετάφραση (έτσι ώστε να είναι προσβάσιμα στον μορφωμένο αναγνώστη) προσφέρουν τόσο μια πανοραμική εικόνα της διαμόρφωσης της ρητορικής κατά τον 4ο αιώνα π.Χ. όσο και τη δυνατότητα να διαπιστώσει κανείς ιδίοι όμμασι την εξέλιξή της. Για πρώτη φορά παρουσιάζονται συστηματικά οι ελάσσονες ρήτορες δίπλα στους μεγάλους εκπροσώπους της ρητορικής τέχνης, τον Δημοσθένη και τον Ισοκράτη. Ο αναγνώστης μάλιστα έχει τη δυνατότητα να έλθει σε επαφή με πρόσφατα ευρήματα, όπως τα αποσπάσματα του Υπερείδη. Ιδιαίτερα αξιόλογη είναι και η παρουσίαση της θεωρητικής αντιπαράθεσης για την τέχνη του λόγου στα ρητορικά εγχειρίδια του Αναξιμένη και του Αριστοτέλη, οι απόψεις του Ισοκράτη για τη ρητορική τέχνη, όπως επίσης και η γνωστή αντίθεση ανάμεσα στη ρητορική και τη φιλοσοφία.
Το βιβλίο μου (Ομηρικές μελέτες: προφορικότητα, διακειμενικότητα, νεοανάλυση, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 2016) αποτελεί μια συγκροτημένη προσπάθεια σύζευξης των δύο προσφορότερων θεωριών ερμηνείας της ομηρικής ποίησης, της προφορικής θεωρίας και της νεοανάλυσης. Στο πρώτο μέρος της συνθετικής αυτής μελέτης παρουσιάζεται το βαθύ χάσμα που χωρίζει ακόμα και σήμερα τις διάφορες ερμηνευτικές προσεγγίσεις στην ομηρική ποίηση, χάσμα που εν πολλοίς έχει αποκτήσει τα χαρακτηριστικά θεωρητικού πιστεύω ή δόγματος με αποτέλεσμα τον μικρό βαθμό επικοινωνίας μεταξύ των υποστηρικτών των διαφόρων θεωριών. Περιχαρακωμένοι πίσω από τις απόψεις τους, κλεισμένοι μέσα σε καθολικής ισχύος ερμηνευτικά στεγανά πολλοί από τους σημερινούς ομηριστές δεν αναζητούν κοινές γραμμές και συγκλίσεις αλλά αρέσκονται στην επανάληψη των απόψεών τους. Κι όμως, όπως επιχειρώ να δείξω επεκτείνοντας μια πρόταση που ήδη είχε διατυπώσει ο Wolfgang Kullmann το 1984, προφορική θεωρία και νεοανάλυση μοιράζονται ορισμένα κοινά στοιχεία σε τέτοιο βαθμό, ώστε η χάραξη μιας τρίτης ερμηνευτικής γραμμής να είναι εφικτή. Η γραμμή αυτή στηρίζεται από τη μια μεριά στην κατανόηση μιας εξελιγμένης και ώριμης μορφής προφορικότητας, όπως αυτής που διέπει το ομηρικό έπος, και από την άλλη στη μεταβίβαση των μοτίβων που βρίσκεται στον πυρήνα της νεοαναλυτικής θεωρίας. Η μετα-επική φύση της ομηρικής ποίησης (δηλαδή ο υψηλός βαθμός αυτεπίγνωσης του ομηρικού έπους, το οποίο διαρκώς συνομιλεί με τη λοιπή επική παράδοση) είναι αυτή που καθιστά δυνατή αυτή τη σύζευξη και στηρίζεται στην εμπρόθετη και συστηματική διαναφορά, τόσο στην ενδοκειμενική της διάσταση (δηλαδή στο εσωτερικό του ίδιου έπους) όσο και στην εξωτερική της λειτουργία (δηλαδή μεταξύ δύο ή περισσότερων επών). Στο δεύτερο και τρίτο μέρος του βιβλίου μελετώνται περιπτώσεις διαναφοράς με μετα-επικό χαρακτήρα: το παλίμψηστο της ιλιαδικής τειχοσκοπίας, το μοιρολόι της Θέτιδας, η πλαστή διήγηση του Οδυσσέα στον Εύμαιο στο ξ της Οδύσσειας, το εγκώμιο της Πηνελόπης στη μικρή Νέκυια, και η προφητεία του Τειρεσία για τη μετα-οδυσσειακή μοίρα του Οδυσσέα. Οι μετα-επικοί αυτοί υπαινιγμοί βρίσκονται στην καρδιά της ομηρικής ποιητικής. Συνιστούν τον τρόπο με τον οποίο το ομηρικό έπος συγκροτείται, δηλαδή μέσα από τον κριτικό διάλογο, αφομοίωση και άμιλλα με άλλες προφορικές επικές παραδόσεις. Στο τρίτο μέρος του βιβλίου η προσέγγιση αυτή επεκτείνται στους λογότυπους, μεθοδολογικό καύχημα και ερμηνευτικό εργαλείο της προφορικής θεωρίας. Η επανάληψη φρασεολογίας λειτουργεί στο ομηρικό έπος ως μηχανισμός παραγωγής σημασίας άλλοτε με ενδοκειμενικό και άλλοτε με διακειμενικό προσανατολισμό. Η ερμηνευτική αξιοποίηση του λογότυπου αποκτά μέσα από μια σειρά από παραδείγματα μια νέα διάσταση, αυτήν που προκύπτει από το μεγακείμενο της αρχαϊκής επικής ποίησης, αφού η φρασεολογία στην οποία στηρίζονται αυτές οι διακειμενικές αναφορές προϋποθέτει την καταγωγική τους σύνδεση με συγκεκριμένες προφορικές επικές παραδόσεις που έχουν όμως αποκρυσταλλωθεί και αναγνωρίζονται ως αυτόνομες και ευδιάκριτες ποιητικές συνθέσεις. Περίοπτη θέση κατέχουν σε αυτή τη διαδικασία η Ιλιάδα σε σχέση με την Οδύσσεια και η Οδύσσεια σε σχέση με την Ιλιάδα, ενώ το παζλ συμπληρώνεται από τους προφορικούς προγόνους των επών του Κύκλου αλλά και από άλλες παραδόσεις προκειμένου όμως για ένα είδος λιγότερο αυστηρής διακειμενικής παραπομπής.
Τρεις αναγνωστικές προτάσεις που συγκροτούν έναν κριτικό διάλογο με το πολιτισμικό μας παρελθόν σε διακριτές φάσεις της εξέλιξής του. Τρία βιβλία, τρεις συγγραφείς, μια όμως κοινή προσφορά: η ουσιαστική και ψύχραιμη γνωριμία μας με την αρχαιότητα. Καλή ανάγνωση.
Ο Χρήστος Κ. Τσαγγάλης είναι Καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και Διευθυντής του Τομέα Κλασικών Σπουδών
Email: xristos.tsangalis@gmail.com
Δημοσιεύτηκε στη ΜτΚ (25.12.2016)
