Γράφει ο: Δρ. Πολύβιος Ν. Πρόδρομος, Φιλόλογος
Στην εποχή μας φαίνεται οξύμωρο το γεγονός πως από τη μια μεριά υιοθετούμε τον ορθολογισμό και από την άλλη να διακατεχόμαστε από μια έντονη επιθυμία να έχουμε μαζί μας ένα «γούρι» για να εξευμενίσουμε, να προσελκύσουμε και να εξασφαλίσουμε την εύνοια της Θεάς Τύχης. Αυτό φαίνεται να συμβαίνει γιατί ο άνθρωπος αισθάνεται κάποιες φορές αδύναμος και ανήμπορος να εμποδίσει τους κινδύνους που ελλοχεύουν στο διάβα της ζωής του και καταφεύγει στην ελπίδα που του χαρίζει το γούρι. Όπως χαρακτηριστικά τονίζει ο λαογράφος Γ. Μέγας «Το φυλαχτό ή φυλακτό ή γούρι, το περίαπτον των αρχαίων Ελλήνων, αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα μέσα με τα οποία επιδιώκεται άλλοτε η αποτροπή και πρόληψη του κακού και άλλοτε η επίτευξη του αγαθού και ευδαιμονίας». Η λέξη «γούρι» θεωρείται πως προέρχεται από το λατινικό augurium (του ρήματος auguro = αυξάνω), που σημαίνει οιωνός ή και από τη τουρκική λέξη uğur.
Πολλοί τρόποι τους οποίους επιστρατεύει ο άνθρωπος για να εξασφαλίσει την εύνοια της θεάς Τύχης, έρχονται από το βαθύ παρελθόν, αναμεμιγμένοι με θρησκευτικά και ειδωλολατρικά στοιχεία και συνδέονται με την Πρωτοχρονιά, την πρώτη μέρα του χρόνου, που συμβολίζει την αναγέννηση και την αρχή ενός νέου κύκλου ζωής. Οι τρόποι αυτοί ανήκουν στα ήθη και έθιμά μας και όπως είπε ο ποιητής Οβίδιος «… Τίποτε δεν έχει μεγαλύτερη δύναμη από τα έθιμα». Παραμονή Πρωτοχρονιάς. Το βράδυ αυτό όλος ο κόσμος περιμένει την αλλαγή του Χρόνου, τον ερχομό του Νέου Χρόνου, και μαζί μ’ αυτή την, προς το καλύτερο, αλλαγή της τύχης του. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα έθιμα που τηρούνται τη μέρα αυτή και πραγματικά τις «χρωματίζουν» και δίνουν ιδιαίτερη χαρά σε όλους μας.
Βασιλόπιτα
Το έθιμο της Βασιλόπιτας είναι το κατεξοχήν Πρωτοχρονιάτικο έθιμό μας. Το συναντάμε με ορισμένες παραλλαγές -ως προς τη σύστασή της κυρίως- σε όλο τον Ελλαδικό χώρο. Το πρώτο γλυκό του νέου χρόνου.
Η θρησκευτική μας παράδοση συνδέει το έθιμο της Βασιλόπιτας με την προσωπικότητα του εορταζόμενου τη μέρα εκείνη Μ. Βασιλείου, όταν αυτός ήταν Επίσκοπος Καισαρείας. Μέσα στη Βασιλόπιτα βάζουν ένα νόμισμα χρυσό, αργυρό ή χάλκινο ανάλογα με τον πλούτο της οικογένειας. Όπως αναφέρει ο Δ. Λουκάτος, το νόμισμα αυτό που βρίσκεται από τον τυχερό στην πίτα, εκτός από τη μαντική σκοπιμότητά του έχει και μαγική, ακόμα και θρησκευτική σημασία. Το ασημένιο ή χρυσό και γενικά στιλπνό του χρώμα είναι αντιβασκάνιο. Η δύναμή του από το ψωμί, που μαζί ζυμώθηκε και ψήθηκε, είναι γονιμική για τα κτήματα του σπιτιού. Ο σταυρός του (αν είναι «Κωνσταντινάτο») είναι θεϊκή προστασία.
Στην αρχαιότητα, αξίζει να γνωρίζουμε πως, υπήρχε το έθιμο του «εορταστικού άρτου» που σε μεγάλες αγροτικές γιορτές πρόσφεραν στους θεούς. Στα Θαλύσια, γιορτή του θερισμού (αφιερωμένη μάλλον στη Δήμητρα), έφτιαχναν τον «Θαλύσιο άρτο» και στα Θαργήλια, γιορτή του Απόλλωνα, έψηναν τον θάργηλο» ή την «ευετηρία». Επίσης συνήθεια ήταν στην αρχαιότητα οι «μειλίχιες προσφορές» στους δαίμονες ή στους θεούς του Άδη, από μέλι κυρίως και αγροτικά ηδύσματα. Η Βασιλόπιτα λοιπόν είναι ο συνδυασμός του «εορταστικού άρτου» και του «μελιπήκτου» των αρχαίων προσφορών. Απόδειξη οι απαρχές, δηλ. τα κομμάτια που ξεχωρίζουμε για τον Χριστό, την Παναγιά, τον Αϊ-Βασίλη, το σπίτι (προσφορά στο «στοιχειό του σπιτιού», τα εφέστια πνεύματα), τους αγρούς (τα πνεύματα της παραγωγής), τα ζώα (παλαιός τοτεμισμός;). Απόδειξη επίσης η τοποθέτηση κομματιών της πίτας στις βρύσες ή στο προσκέφαλο του ύπνου για μαντική. (Δ. Λουκάτος, Μ.Γ. Μερακλής, Γ.Α. Μέγας, Ν.Γ. Πολίτης, Φ. Βρετάκος).
Αξίζει να σημειώσουμε πως η Βασιλόπιτα φέρνει ευτυχία, καλή τύχη, ευλογία, όχι μόνο στον τυχερό που βρήκε το φλουρί, αλλά και με τα κομμάτια της σε όλους όσους έδωσε ο οικοδεσπότης που την έκοψε, αφού πρώτα την σταύρωσε τρις.
Το σπάσιμο του Ροδιού
Ένα πολύ όμορφο έθιμο που έχουμε την Πρωτοχρονιά, είναι το σπάσιμο του ροδιού. Το ρόδι (ή ρόιδι) θεωρείται από πολλούς πολιτισμούς σύμβολο γονιμότητας, αφθονίας και καλοτυχίας και το πορφυρό χρώμα του (χρώμα που φέρνει καλή τύχη). Το ρόδι που σπάζεται στην Πρωτοχρονιά, έχει φυλαχθεί στα εικονίσματα από τη μέρα του Σταυρού στις 14 Σεπτεμβρίου (χαρακτηριστικό των Μικρασιατών). Το έθιμο αυτό αρχικά εντοπίζεται στην Πελοπόννησο. Ο νοικοκύρης του σπιτιού ανήμερα την Πρωτοχρονιά και επιστρέφοντας από την εκκλησία, σπάζει το ρόδι στο κατώφλι του σπιτιού λέγοντας: «με υγεία, ευτυχία και χαρά το νέο έτος κι όσες ρώγες έχει το ρόδι, τόσες λίρες να έχει η τσέπη μας όλη τη χρονιά» ή «όπως οι σπόροι του ροδιού, να είναι το σπιτικό μας γεμάτο από υγεία, ευτυχία και σοδειά». Άλλη ευχή που συνηθίζεται να λέγεται κατά το σπάσιμο του ροδιού είναι: «Όσο βαρύ είναι το ρόδι τόσο βαρύ να είναι το πορτοφόλι μας, όσο γεμάτο καρπούς είναι το ρόδι, να είναι γεμάτο το σπίτι μας με καλά και όσο κόκκινο είναι το ρόδι, τόσο κόκκινη να είναι η καδιά μας!».
Ο νοικοκύρης του σπιτιού συνήθως μαζί με το ρόδι κρατούσε και μια πέτρα στο χέρι του, αφού πρώτα την είχε «ξαστρίσει» αποβραδίς, δηλ. την είχε αφήσει την προηγούμενη νύχτα κάτω από τα αστέρια. Μπαίνοντας στο σπίτι λοιπόν για να κάνει «ποδαρικό» έλεγε: «Σαν το λιθάρι γεροί και σαν το ρόδι γεμάτοι». Έσπαζε το ρόδι και την πέτρα την έβαζε σε κάποια γωνιά του σπιτιού.
Κρεμμύδα για γούρι
Στην Ελληνική παράδοση τηρείται και το έθιμο του αγριοκρέμμυδου ή «μπόσκας» ή «σκυλλοκρέμμυδου» ή «κρεμμύδας» ή «ασκελετούρας» ή «σφερδούκλια» ή «ασκέλλας» ή «αρκόσκιλλας» ή «κουτσούνας». Οι κρεμμύδες (Scilla maritima ή Urginea maritima) είναι ένα συνηθισμένο φυτό. Φυτρώνει άγριο και μοιάζει με μεγάλο κρεμμύδι. Είναι σύμβολο της μακροζωίας και της ανανέωσης του ανθρώπινου οργανισμού, που τόσο τα ποθούσε ο άνθρωπος και τα δύο, γιατί αυτά τα φυτά αντί να μαραθούν και να σαπίσουν, όταν τα ξεριζώνουν, όχι μόνο δεν μαραίνονται και δεν σαπίζουν, μα βγάζουν καινούργια φύλλα και νέα βλαστάρια από το σώμα τους (Κ. Καραπατάκης). Ο λαός πιστεύει ότι αυτή τη μεγάλη ζωτική του δύναμη μπορεί να τη μεταδώσει σε έμψυχα και άψυχα.
Για το λόγο αυτό μάλιστα ο νοικοκύρης του σπιτιού, ανήμερα την Πρωτοχρονιά, χτυπά ελαφρά με την κρεμμύδα τα κεφάλια των μελών της οικογένειας. Σύμφωνα με μια άλλη αντίληψη είναι «μεγάλο όπλο κατά της βασκανίας». Μετά την δένουν με μια κόκκινη κορδέλα (σύμβολο ευτυχίας) και την κρεμούν στην εξώπορτα του σπιτιού «για να διώχνουν τα κακά», αφού είναι γνωστή από την αρχαιότητα για τον αποτρεπτικό του κακού, χαρακτήρα της. Μάλιστα την «αλεξίκακον» ισχύ της ενισχύουν οι θεραπευτικές της ιδιότητες.
Πρόκειται για αρχαίο έθιμο καλοτυχίας που αναφέρεται ήδη από τον 6ο αιώνα π.Χ.
Το καλωσόρισμα του Νέου Χρόνου και το καλόπιασμά του είναι μια σειρά από έθιμα, τα οποία αν και ποικίλλουν από μέρος σε μέρος οι παραλλαγές που παρουσιάζουν είναι μικρές. Στο κείμενο αυτό εστιάσαμε σε τρία έθιμα που τα γνωρίζουν όλοι και πολλοί τα διατηρούν στην οικογένειά τους. «Τα μέλλοντα συμβήναι άγνωστα τοις θνητοίς» και γι’ αυτό ο άνθρωπος, αυτός ο χοϊκός, ο μικρός και ο Μέγας, προσπαθεί να εξευμενίσει την τύχη του, να την καλοπιάσει ώστε να σταθεί με το μέρος του.
«Είναι η γλυκιά πρωτοχρονιάτικη φενάκη πως η τύχη θα μας χαμογελάσει αδιάκοπα και ας κρατάει μία μόνο στιγμή», γράφει η κ. Λιάνα Βουράκη. Αυτή είναι η αλήθεια. Εμείς όμως διατηρώντας τα έθιμά μας συνεχίζουμε το παρελθόν μας και παραδίδουμε στο μέλλον, όχι μόνο τα «θεατρικά δρώμενα» των εθίμων αλλά και τον πολιτισμό μας. Αυτά άλλωστε ανήκουν στην «Κοινότητα των Ελλήνων». Κρατάμε την ελπίδα πως το γούρι της Πρωτοχρονιάς θα μας συνοδεύει όλο το χρόνο, κρατάμε και τα έθιμα για να αποκτήσουν οι μέρες αυτές άλλο «χρώμα» κι άλλο «άρωμα».
«Γλυκάθηκαν οι τύχες, γλύκανε κι ο χρόνος».
Καλή Χρονιά σε όλους!
Βιβλιογραφία
Δημ. Λουκάτος: Χριστουγεννιάτικα και των Γιορτών
Γ.Α. Μέγας: Ελληνικές γιορτές και Έθιμα της λαϊκής λατρείας
Ν.Γ. Πολίτης: Παραδόσεις
Μ.Γ. Μερακλής: Ελληνική Λαογραφία
Κ. Καραπατάκης: Το Δωδεκαήμερο
Β. Λαμνάτος: Οι μήνες στην αγροτική και ποιμενική ζωή του λαού μας
