Χρήστος Κ. Τσαγγάλης
Συνεχίζοντας το επιφυλλιδογραφικό τρίπτυχο που ξεκίνησε την προηγούμενη Κυριακή και θα ολοκληρωθεί την επόμενη σταθμεύουμε σε ένα από τα διασημότερα αποσπασματικά σωζόμενα έργα της αρχαϊκής περιόδου, τον ησιόδειο Κατάλογο Γυναικών, ένα έργο γνωστό από την αρχαιότητα και με τον τίτλο Ηοίες.
Η ύπαρξη καταλογικής ποίησης στην αρχαία Ελλάδα είναι καλά μαρτυρημένη τόσο από άμεσες όσο και από έμμεσες πηγές. Στις πρώτες ανήκουν κυρίως ποιητικά αποσπάσματα (περισσότερα ή λιγότερα ανά περίπτωση) από απολεσθέντα ή μερικώς σωζόμενα έργα, στις δεύτερες τίτλοι ποιημάτων, πληροφορίες αναφορικά με το περιεχόμενο ορισμένων επεισοδίων, καθώς και κατάλογοι ονομάτων εγκιβωτισμένοι σε άλλες, αφηγηματικού τύπου συνθέσεις. Η ησιόδεια ποίηση αποτελεί αδιάψευστο μάρτυρα και των δύο κατηγοριών πηγών, κυρίως όμως της πρώτης, καθώς μας διασώζει ένα μεγάλο αριθμό αποσπασμάτων από ένα τέτοιο καταλογικό ποίημα σε δακτυλικό εξάμετρο αλλά και ένα σαφώς πιο περιορισμένο αριθμό αποσπασμάτων από ένα δεύτερο καταλογικό ποίημα στο ίδιο μέτρο. Πρόκειται για τον Κατάλογο Γυναικών ή Ηοίες και τις Μεγάλες Ηοίες αντίστοιχα. Η μοίρα μάλιστα έχει παίξει ένα ενδιαφέρον παιγνίδι στα δύο αυτά έπη, καθώς διαθέτουμε πολλά αποσπάσματα από το μικρότερο σε έκταση (τον Κατάλογο Γυναικών ή Ηοίες) και λίγα αποσπάσματα από το μεγαλύτερο στην αρχική του διάσταση ποίημα (τις Μεγάλες Ηοίες).
Τι είναι όμως η καταλογική ποίηση και ποια η σημασία της για την ποιητική δημιουργία εν γένει κατά τη διάρκεια της αρχαϊκής εποχής; Ποιο το νόημα να συνθέτει κανείς ποιητικούς καταλόγους; Τελικά, ο ησιόδειος Κατάλογος Γυναικών ή Ηοίες είναι μια τυπική μορφή καταλόγου;
Ο κατάλογος από τη φύση του διέπεται από ορισμένα χαρακτηριστικά που τον διαφοροποιούν (και τον αντιπαραβάλλουν) προς την αφήγηση. Ως μορφή και πράξη λόγου ο κατάλογος συνιστά την ανώτερη μορφή διήθησης των στοιχείων της αφήγησης: ονόματα, αριθμοί, επίθετα, έλλειψη νήματος δράσης, υποστολή της ρηματικής διάστασης της γλώσσας, συστηματική λημματοποίηση, εξαντλητικός ευρετηριασμός, ευρεία επεισοδικότητα. Η επιλογή όμως της καταλογικής δομής ως τρόπου ποιητικής έκφρασης είναι παμπάλαια και πανανθρώπινη, καθώς μαρτυρείται με ιδιαίτερη ένταση σε ένα διεκταμένο γεωγραφικό άνυσμα. Ως εκ τούτου η καλλιέργειά της πρέπει να υπηρετεί μια ανάγκη: αυτή δεν είναι άλλη από την κατοχύρωση της δύναμης της μνήμης, την επιβίωση του προσώπου διά της προβεβλημένης του εγγραφής στη συλλογική συνείδηση της κοινότητας. Ως τέτοια η καταλογική ποίηση δίνει κύρος, σταθερότητα και, πάνω απ᾽ όλα, χρονικό βάθος στις πληροφορίες που ενοφθαλμίζει στο σώμα της.
Αντικείμενο του ησιόδειου Καταλόγου Γυναικών είναι η παρουσίαση ενός πανελλήνιου πανοράματος της ηρωικής εποχής με κάλυψη του μεγαλύτερου μέρους του ελληνόφωνου κόσμου. Συνδετικός αρμός επί του οποίου ερείδεται η όλη σύνθεση είναι οι ερωτικές συνευρέσεις θεών με θνητές γυναίκες (εξου και ο πρώτος εκ των δύο τίτλων του ποιήματος), συνευρέσεις από τις οποίες γεννιούνται οι ήρωες. Το σχετικό υλικό οργανώνεται γενεαλογικά παρακολουθώντας τη γεωγραφική εξάπλωση των ελληνικών φύλων. Υπό αυτήν την έννοια, ο Κατάλογος Γυναικών αποδεικνύεται κατεξοχήν ησιόδειος καθώς παρακολουθεί το εγγενές χαρακτηριστικό της ησιόδειας Θεογονίας, δηλαδή τη γενεαλογική σκαλωσιά πάνω στην οποία έχει χτιστεί το όλο οικοδόμημα. Ωστόσο, η ιδιαίτερη θέση που καταλαμβάνει όχι μόνο μέσα στο σύμπαν του αρχαϊκού έπους αλλά και στην καταλογική ποίηση εν γένει συνίσταται στο ότι δεν αποτελεί τυπική μορφή ποιητικού καταλόγου. Η δομή του συγκροτείται από τη διασταύρωση μιας εξωτερικής γεωγραφικής οργάνωσης με εσωτερικά παρατιθέμενο γενεαλογικό υλικό φιλτραρισμένο με ποικίλα λήμματα. Η σύνθετη αυτή μορφή δομής, που αρθρώνεται θεματικά σε κύκλους αλλά γλωσσικά σε λήμματα που εισάγονται με τον λογότυπο «η᾽ οίη» (και τέτοια ήταν αυτή που), με βάση τον οποίο διαμορφώθηκε και ο δεύτερος τίτλος του ποιήματος (Ηοίες), προκαλεί παρεκκλίσεις από τη γραμμική παράθεση των καταλόγων, παρεκκλίσεις που ρηγματώνουν το χρονικό ξετύλιγμα του ποιήματος, καθώς κινούμαστε προοδευτικά προς το τέλος της ηρωικής εποχής. Ο λογότυπος «η᾽ οίη» είναι μια στερεότυπη έκφραση που χρησιμοποιείται για να εισαγάγει μια σύντομη ιστορία, ένα αφηγηματικό στιγμιότυπο ή μια γενεαλογία. Δεν αποκλείεται μάλιστα να αποτελεί επιβίωση από μια παλαιότερη επική φάση, στην οποία λειτουργούσε ως προφορικό λήμμα μέσα σε μια σειρά ή αλυσίδα από γυναικείες ιστορίες. Ο ησιόδειος ποιητής χρησιμοποιεί αυτό το γλωσσικό εργαλείο προκειμένου να πραγματοποιεί άλματα από έναν κλάδο ενός γενεαλογικού δέντρου σε ένα κλάδο μιας άλλης γενεαλογίας που προηγείται χρονικά. Η διασταύρωση αυτή δημιουργεί μια υβριδική μορφή καταλογικής ποίησης που ισορροπεί ανάμεσα στην κεντρομόλο δύναμη της γενεαλογικής υπερδομής (αυτής που σπρώχνει διαρκώς την όλη σύνθεση προς το κέντρο της) και τη φυγόκεντρη δύναμη που εκλύει ο λογότυπος «η᾽ οίη» (απομακρύνοντας το κέντρο βάρους προς την περιφέρεια). Το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον.
Πώς μπορεί να προέκυψε αυτή η διασταύρωση; Ο Martin West έχει πειστικά υποστηρίξει ότι καθώς ο Κατάλογος Γυναικών παρουσιάζει μια γεωγραφική εστίαση που κινείται από τη δυτική προς την ανατολική Ελλάδα, η χρήση μιας παρα-ησιόδειας παράδοσης (όπως αυτής του λογότυπου «η᾽ οίη») μπορεί να προήλθε από ένα μέρος στο οποίο το γενεαλογικό δέντρο του Δευκαλίωνα (που χαρακτηρίζεται από τις πιο πολλές ηοίες) είναι ιδιαίτερα ισχυρό, δηλαδή τη βορειοδυτική Ελλάδα και τη δυτική Πελοπόννησο. Σε αυτήν άλλωστε τη γεωγραφική περιοχή εντοπίζεται το μητριαρχικό σύστημα διαδοχής, το οποίο εμφανίζει αξιοσημείωτη γενεαλογική χαρτογράφηση. Κατά τον ίδιο μελετητή, είναι πιθανό ο Κατάλογος Γυναικών να απέκτησε τον πλήρη, εγκυκλοπαιδικό του χαρακτήρα σε ένα μεταγενέστερο στάδιο, που δείχνει επίδραση του αθηναϊκού στοιχείου.
Η υβριδική αυτή μορφή επικού καταλόγου γνώρισε μεγάλη διάδοση στην αρχαιότητα, όπως αποδεικνύεται από τον σημαντικό αριθμό παπυρικών ευρημάτων. Σε αντίθεση με τις Μεγάλες Ηοίες, ένα άλλο καταλογικό ποίημα ίδιας δομής για το οποίο διαθέτουμε σαφώς λιγότερα αποσπάσματα, ο Κατάλογος Γυναικών πρέπει να διέθετε ποιητικές αρετές που τον έκαναν να ξεχωρίσει. Σε κάποιο βαθμό πάντως η επιτυχία του οφείλεται στο ότι θεματικά συνεχίζει τη Θεογονία, στοιχείο που μάλλον διευκόλυνε την κάθε είδους σύνδεσή τους. Από την άλλη πλευρά, η εκκεντρικότητα της όλης σύνθεσης έδινε στον Κατάλογο Γυναικών έναν εντελώς ιδιαίτερο χαρακτήρα: παρατακτική σύνδεση που προωθεί την επεισοδική συμπαράθεση, τριμερής δομή αρκετών ηοιών, γλώσσα μερικώς λογοτυπική και μερικώς νεοτερίζουσα, ταχύς αφηγηματικός ρυθμός, περιορισμένη χρήση του ευθέος λόγου, και (προπαντός) ιστορίες γυναικών, συχνά εγκωμιαστικές που λειτουργούν ως κέλυφος μέσα στο οποίο φωλιάζουν ιστορίες ηρώων. Τα κύρια μοτίβα είναι τόσο θετικής όσο και αρνητικής απόχρωσης: τα πρώτα περιλαμβάνουν τη θεϊκή φροντίδα, μεταμορφώσεις, αποθέωση, έμφαση στη σημασία του γάμου και της αναπαραγωγής και διαιώνισης του οίκου, ενώ τα δεύτερα επικεντρώνονται στην θεϊκή τιμωρία αλλά και τον φθόνο.
Ο ησιόδειος Κατάλογος Γυναικών γεννήθηκε μέσα από μια ειδολογική διασταύρωση. Όταν η καταλογική, μη γενεαλογική ποίηση του τύπου της ηοίας άρχισε να υπαγάγεται σε μια γενεαλογική δομή πανελλήνιας κλίμακας εξελίχθηκε σε δευτερεύον συστατικό, καθώς υποχώρησε στο θεματικό εύρος και κύρος μιας υπερτοπικής θεώρησης του ηρωικού κόσμου. Η ειδολογική αυτή διασταύρωση μπορεί να συνέβη πολύ αργά για να λάβει τη μορφή μιας περαιτέρω επέκτασης υπό τη μορφή εγκωμιαστικής αφηγηματικής ποίησης, όπως αυτής που αναφέρεται στα κλέα ανδρών, αλλά κατόρθωσε να συγκροτήσει μια νέα πρόταση για τον ορισμό του γυναικείου κλέους. Λειτουργώντας ως γέφυρα ανάμεσα σε θεούς και ανθρώπους, οι γυναίκες του Καταλόγου κάνουν εφικτή τη μετάβαση από τον κόσμο των αθανάτων της ησιόδειας Θεογονίας στον κόσμο των θνητών. Το κλέος τους, αν και έμμεσο, είναι εκκωφαντικά διατυπωμένο: κάνοντας έρωτα με τους θεούς γεννούν τους ήρωες, τους προπάτορες δηλαδή των Ελλήνων.
Ο Χρήστος Κ. Τσαγγάλης είναι Καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και Διευθυντής του Τομέα Κλασικών Σπουδών
Email: xristos.tsangalis@gmail.com
Δημοσιεύτηκε στη ΜτΚ (12.2.2017)
