Του Νίκου Τσούλια
Οι παλιότεροι απλοί άνθρωποι του λαού αποκτώντας μια πλούσια εμπειρία από το διαρκή και συστηματικό αγώνα της τότε σκληρής ζωής τους και από την αγωνιώδη προσπάθεια για να βγουν από τη φτώχεια είχαν κατακτήσει μερικές απλές αλήθειες και ανάμεσα σ’ αυτές ήταν ο απόλυτα καθοριστικός ρόλος της μόρφωσης. Να μορφωθούν ήθελαν τα παιδιά τους και όχι να εκπαιδευτούν. Να μάθουν γράμματα, γιατί πίστευαν ότι τα γράμματα εξευγενίζουν τους ανθρώπους και έτσι μπορούν να γίνουν χρηστοί και χρήσιμοι. Η φράση «αυτός είναι μορφωμένος» δήλωνε ευθέως για αυτούς τους καιρούς ένα είδωλο ζωής!
Με το πέρασμα του χρόνου και με τον ευρύ μετασχηματισμό της ελληνικής κοινωνίας – που έγινε στον αστερισμό της λατρείας του χρήματος και του καταναλωτισμού – η έννοια της προόδου συρρικνώθηκε στην μονομέρεια τής με κάθε τρόπο απόκτησης υλικών αγαθών. Δεν χρειάζονταν μόρφωση τα παιδιά και οι νέοι αλλά εκπαίδευση και κατάρτιση για να ασκήσουν το πιο προσοδοφόρο επάγγελμα και να γίνουν ισχυροί στις κοινωνίες του ατομοκεντρισμού και του ανταγωνισμού. Η έννοια της μόρφωσης έχει αποσυρθεί πλέον από το καθημερινό μας λεξιλόγιο και από την κρατούσα κουλτούρα μας ακόμα και από τους ιδεότυπους των ονείρων μας και των φιλοδοξιών μας.
Αυτή η σταδιακή στην αρχή διολίσθηση και η απότομη μετάπτωση στη συνέχεια του μορφωτικού / παιδευτικού ιδεώδους των Ελλήνων αποτυπώνεται με έντονο τρόπο στο εκπαιδευτικό μας σύστημα. Όλο και λιγότερο οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί διαπλάθουν χαρακτήρες και προάγουν ουμανιστικά ιδανικά και αξίες. Η αντίληψη της οικονομίας έχει βαθιά διαποτίσει τη νοοτροπία μας. Έχουμε καταχωνιάσει στα αζήτητα τις μεγάλες διδαχές των φωτισμένων παιδαγωγών μας. Επιμένουμε να αγνοούμε την πεμπτουσία της παιδείας. Ποιος μπορεί να ακούσει το Δελμούζο; «Γίνεται καλύτερη η ψυχή του ανθρώπου όσο περισσότερο δουλεύεται η ψυχή του. Η ψυχική όμως καλλιέργεια και η ελευθερία δεν έρχονται έτοιμα απ’ έξω, παρά είναι καρπός που ωριμάζει μέσα μας ολοένα και περισσότερο με αδιάκοπη ατομική προσπάθεια»[i].
Η μόρφωση σημαίνει τη δημιουργία ενός σχήματος του πολίτη. Αποσκοπεί στο «όλον» της προσωπικότητας του ανθρώπου , στην τελείωση της μορφής του. Πρόκειται για τον πιο ουσιώδη αγώνα που κάνει κάθε ανθρώπινο ον για να κατακτήσει την ανθρώπινη κατάσταση. Του δωρίζεται κατ’ αρχήν η βιολογική / ανθρωπολογική όψη του ειδώλου του από τη φύση αλλά κάθε άνθρωπος κατακτά την πολιτισμική του ταυτότητα μέσα από τη μόρφωσή του. Εδώ η εκπαίδευσή του είναι μια συνιστώσα και δεν ταυτίζεται με τη μόρφωση καθεαυτή. Στη μόρφωση έχει βασικό ρόλο το ίδιο το υποκείμενο. Αυτό πρέπει να σμιλέψει τη Μορφή του με τη συνέργεια των εκπαιδευτικών, κοινωνικών και πολιτισμικών παραγόντων. Δεν είναι το άγαλμα που φτιάχνει ο καλλιτέχνης. Δεν ετεροδιαμορφώνεται αλλά αυτοδιαμορφώνεται. Η δημιουργία του ειδώλου του είναι η ουσία της ζωής του και όχι κάποιο μέσο για τη ζωή του.
Φυσικά η όλη διεργασία δεν γίνεται εν κενώ αλλά συνδέεται στενά με το κοινωνικό συγκείμενο˙ αλληλοσυναρτάται με αυτό. Η σχέση τους είναι διαλεκτική. Κάθε άνθρωπος θα μορφωθεί και θα διαμορφωθεί με κοινωνικά και πολιτισμικά υλικά, αλλά σε κάθε περίπτωση θα δημιουργήσει το απόλυτα δικό του, το μοναδικό πορτρέτο του. «Οι ανθρώπινες ιδιότητες κι οι έμφυτες ικανότητες δεν είναι δεδομένες. Το παιδί με την ίδια του την κοινωνική δραστηριότητα τις ενεργοποιεί. Η μορφοποίηση επομένως των συγκεκριμένων ικανοτήτων και δυνατοτήτων κατά την εξελικτική πορεία του ανθρώπου έχει διττή υπόσταση: από τη μία είναι προϊόν εσωτερικής προδιάθεσης του «ατόμου» για ανάπτυξη και από την άλλη είναι προϊόν διαρκούς επίδρασης του κοινωνικού παράγοντα που αέναα προσπαθεί να ενσωματώσει το «άτομο», επιδρώντας στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του»[ii].
Η μόρφωση δεν μπορεί παρά να είναι ταυτισμένη με τη ζωή του ανθρώπου και στη διάρκειά της, αφού (πρέπει να) σταματάει όταν σταματάει και η ζωή, και στο περιεχόμενό της, αφού έχει αυταξία και στη στοχοθεσία, αφού συνδέεται με τις βασικές επιδιώξεις του ατόμου. Είναι εκείνες οι δυνατότητες που απελευθερώνουν από τα σκοτάδια της αμορφωσιάς και της προκατάληψης. «Αυτές οι ικανότητες επιτρέπουν στους ανθρώπους να εφαρμόζουν την υπάρχουσα γνώση στην πράξη, να δημιουργούν νέα γνώση, και να ανακαλύπτουν νέους πνευματικούς / διανοητικούς κόσμους[iii].
Συγγενικός όρος με τη μόρφωση είναι η έννοια της παιδείας, αλλά και αυτή ωθείται έξω από την κοινωνική μας πραγματικότητα. «Ο ελληνικός όρος παιδεία έχει έννοια πλατύτερη της εκπαίδευσης, σαν καταστάλαγμα όλης της κοινωνικής διαδικασίας της αγωγής, αυτό που προκύπτει σαν διαμορφωμένη και σε δυναμική λειτουργία κοινωνική προσωπικότητα. Είναι ο πλούτος των ιδεών, οι συναισθηματικοί δεσμοί κι οι βιοθεωρητικές αντιλήψεις που οδηγούν τους ανθρώπους στη συνεχή ανασυγκρότηση της εμπειρίας τους και την αξιολόγηση της σημασίας της, με συνέπεια τη δυναμική και ιδιαίτερη μορφοποίησή τους»[iv].
Αλλά πώς μπορεί να τεθεί το ζήτημα της μόρφωσης στο κέντρο συνολικού αγώνα της ελληνικής κοινωνίας και της θεσμικής εκπαίδευσης, όταν φτωχαίνει διαρκώς το πνευματικό κεφάλαιο του λαού μας με την ηθελημένη ή αθέλητη συνέργεια του πολιτικού μας συστήματος και εμείς οι εκπαιδευτικοί οριοθετούμαστε εν πολλοίς στη μεταβίβαση της γνώσης;
Το ανθρωπιστικό ιδανικό είναι εσωτερική ανάγκη της ανθρωπότητας και όχι ουτοπία,
είναι ανάγκη ιστορική που ανοίγει μακρινή προοπτική για το μέλλον.Α. Δελμούζος
[i] Παπανούτσος, Ε. (1984), Α. Δελμούζος, Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ.
[ii][ii] http://www.thematapaideias.org/site001/index.php?option=com_content&view=article&id=31%3A2014-09-01-17-57-46&catid=11%3A2014-09-01-16-58-40&Itemid=11
[iii] Shavinina L. (1999), High intellectual and creative technologies as an educational multimedia of the XXI century, in: European Distance Education Network, School education in the information society, Athens: Kastaniotis Editions, p. 111-112
[iv] http://www.thematapaideias.org/site001/index.php?option=com_content&view=article&id=31%3A2014-09-01-17-57-46&catid=11%3A2014-09-01-16-58-40&Itemid=11
