του Νίκου Τσούλια
ΤΟ ΑΡΘΡΟ 26.6.11
Μια προσέγγιση των «αναγνωστικών» βιβλίων των παλιών δεκαετιών σίγουρα υπόκειται σε περιορισμούς και δεσμεύσεις. Η νοσταλγική διάθεση που χαρακτηρίζει τον καθένα μας για την παιδική του ηλικία, οι μεγάλες αλλαγές στο όλο «σκηνικό» των σχολικών βιβλίων ανάμεσα στο «χθες» και στο «σήμερα» και οι εύκολες πολιτικο – ιδεολογικές αναγωγές είναι μερικοί παράγοντες που προκαλούν δυσκολίες για μια σύγχρονη ματιά, σε ένα παρελθόν που είχε αρκετά διαφορετικές συντεταγμένες αλλά και ξεχωριστούς ορίζοντες απ’ ό,τι το σημερινό ευμετάβλητο κοινωνικό περιβάλλον.
Για πολλές οικογένειες, ιδιαίτερα στην επαρχία, το Αναγνωστικό ήταν το πρώτο βιβλίο που έμπαινε στο σπίτι. Άλλες πηγές γνώσης δεν είχαμε ή όποιες λογίζονταν ως τέτοιες (εφημερίδες, ραδιόφωνα) προορίζονταν για τους μεγάλους στην ηλικία. Το αντιμετωπίζαμε με ένα δέος προσπαθώντας μέσα από το πρώτο ξεφύλλισμά του να καταλάβουμε τι είναι το σχολείο, πως θα είναι ο δάσκαλος, πως θα αποφύγουμε το ξύλο, τι βαθμούς θα παίρνουμε…
Η παιδική φαντασίωση, ο φόβος του άγνωστου, η ελπίδα πως το σχολείο θα μας απαλλάξει έστω και παροδικά από τις διάφορες δουλειές στα χωράφια συγκέντρωναν το βλέμμα τους στην πρώτη γνωριμία μας με το αναγνωστικό. Το ντύναμε προσεκτικά με τις μπλε κόλες για να προφυλαχθεί από τις τόσες ταλαιπωρίες που θα το ακολουθούσαν.
Αν κάνουμε μια ανατομία του περιεχομένου αυτών των βιβλίων, θα διαπιστώσουμε ότι χαρακτηρίζονται από τα κυρίαρχα πρότυπα εκείνης της εποχής. Οι αξίες και οι κοσμοαντιλήψεις περιστρέφονται γύρω από την έννοια και τη σπουδαιότητα του Έθνους, από τους θεσμούς της οικογένειας και της εκκλησίας. Θα μπορούσαμε, μάλιστα, να ισχυριστούμε ότι η στήριξη αυτών των αξιών γινόταν με έναν «αγχωτικό» τρόπο αφού διαρκώς επανέρχονταν με αφορμή και τα πιο ουδέτερα θέματα.
Υπάρχει σαφώς έντονο το αγροτικό κοινωνικό περιβάλλον και οι μαθητές παρακολουθούσαν σχεδόν όλες τις γεωργικές, κτηνοτροφικές και αλιευτικές ασχολίες κατά την εποχιακή τους εξέλιξη. Ο Νίκος και το γαϊδουράκι, ο Αντρέας και η θάλασσα, τα παιδιά των ψαράδων, η Φωτούλα και ο τζίτζικας, ο πετεινός, το αρνάκι ο Ασπρούλης, το κατσικάκι, ο σκύλος ο Πιστός, τα χελιδόνια φεύγουν, στο περιβόλι του θείου, στο αμπέλι, ο τρύγος, το όργωμα κ.λπ. θα καλύψουν, για παράδειγμα, το μεγαλύτερο μέρος των σελίδων του Αναγνωστικού της Β΄ Δημοτικού (έκδοση 1960).
Βεβαίως μιλάμε για μια περίοδο όπου τα πράγματα εμφανίζονται αρκετά απλά όσον αφορά τις πολιτικές αναφορές. Ουσιαστικά όλη η περίοδος μέχρι την μεταπολίτευση, με ένα μικρό ανοιξιάτικο διάλειμμα στις χρονιές των μεταρρυθμίσεων της κυβέρνησης Γ. Παπανδρέου, θα είναι διαποτισμένη σε ό,τι αφορά τα αναγνωστικά (αλλά και τα υπόλοιπα σχολικά βιβλία) από έντονα συντηρητικές θεωρήσεις.
Είναι εμφανείς, δηλαδή, οι σκιές οι προερχόμενες από τα σύννεφα του εμφυλίου πολέμου και το άγχος των εκπαιδευτικών πολιτικών να διατηρήσουν αυτό το κλίμα ήπια μεν, σαφώς δε μέσα από προσεκτικές παιδαγωγικές νοοτροπίες σε σχέση με το ποιες αξίες καλλιεργούνται. Τα Αναγνωστικά – παρά τη νομοθετική κυριαρχία της καθαρεύουσας – θα παραμείνουν για κάποια χρόνια στους τόπους της μητροδίδακτης γλώσσας, της δημοτικής, για ευνόητους λόγους. Οι αντιφάσεις και τα προβλήματα θα έλθουν «αργότερα» όσο ανεβαίνουμε την εκπαιδευτική κλίμακα.
Τα βιβλία αυτά, για τους λόγους που ήδη έχουν αναφερθεί, θα συνδεθούν στενά με ισχυρές όψεις της λεγόμενης βιωματικής γνώσης. Ο διαπαιδαγωγικός τους προσανατολισμός, έστω και αδιόρατα, θα επηρεάσει πολύ τις αντιλήψεις των νέων, αντιλήψεις που θα περιστρέφονται κυρίως γύρω από τις νοοτροπίες του πειθαναγκασμού, της αυστηρότητας, της θρησκευτικής κατήχησης. Είναι η εποχή του επιλεκτικού σχολείου, της άποψης ότι «το ξύλο βγήκε από τον Παράδεισο», των συντηρητικών εκπαιδευτικών κοσμοθεωριών. Δεν υπήρχε ούτε ένα μικρό ξέφωτο για την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης, της μαθητικής αυτενέργειας, της αυτονομίας του εκπαιδευτικού.
Ωστόσο, εμείς θα τα αγαπάμε όχι μόνο γιατί είναι ένα κομμάτι της ζωής μας και της αθωότητάς μας, αλλά και γιατί μας άνοιξαν τα μάτια της ψυχής σε μακρινά όνειρα που ήταν εντελώς διαφορετικά από το στενό περιβάλλον μας. Έχει σαφώς ιδιαίτερη αξία η ιστορική μελέτη των αναγνωστικών, για να κατανοήσουμε καλύτερα την πορεία του εκπαιδευτικού μας συστήματος, για να στοχαστούμε πάνω στην πορεία της ελληνικής κοινωνίας σε σχέση με την παιδαγωγική πράξη και κυρίως για να σχεδιάσουμε την προοπτική του σχολικού μικρόκοσμου όχι μόνο με βάση τα τωρινά και αυριανά «σημεία των καιρών» αλλά και εξυφαίνοντας το νήμα της παράδοσης. Και αυτό ανεξάρτητα από τις απόψεις των θεωριών της αποδόμησης ότι δήθεν η ιστοριογραφία υπέρκειται της ίδιας της ιστορίας.
Ούτως ή άλλως, ξεφυλλίζοντας παλιές σελίδες μας κατανοούμε καλύτερα τον εαυτό μας…
