Σκλείδα Σοφία, Φιλόλογος, MA, Διδάκτωρ Συγκριτικής Παιδαγωγικής του Πανεπιστημίου Αθηνών
Ο Εμμανουήλ Ροΐδης γεννήθηκε στη Σύρο το 1836, πέθανε στην Αθήνα το 1904 και έζησε τα παιδικά και νεανικά του χρόνια στην Ευρώπη. Το 1841 εγκαθίσταται στη Γένοβα, όπου η φιλελεύθερη επανάσταση του 1848-49 τον επηρέασε καθοριστικά στους ιδεολογικούς του προσανατολισμούς. Το 1866 κυκλοφορεί το βιβλίο του H πάπισσα Ιωάννα (βλ. επίσης Ροΐδης, 2008) εξαιτίας του οποίου διώκεται δικαστικά και αφορίζεται από την Εκκλησία. Τη γραφή του χαρακτηρίζει το περίτεχνο ύφος, το ευφυές, συχνά σαρκαστικό χιούμορ, και η σατιρική διάθεση. Η κριτική του οπτική είναι αποτέλεσμα των ελληνικών και ευρωπαϊκών σπουδών του, του έντονου κοινωνικοπολιτικού προβληματισμού του και της αξιοσημείωτης οξυδέρκειάς του.
H Πάπισσα Iωάννα αποτελεί ένα μυθιστόρημα για τα ήθη της μεσαιωνικής Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, καθώς και ένα από τα λίγα κωμικά αριστουργήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Στην πραγματικότητα όμως, η σατιρική του πένα διακωμωδεί και ασκεί ανηλεή κριτική στην κοινωνία, στην Εκκλησία, στην πολιτική, καθώς και στην υποκριτική ευσέβεια του καιρού του. Σε αυτό δηλαδή κυριαρχεί μια διάθεση σαρκαστική και ένας ορθολογισμός που φτάνει ως την απιστία. Η ιστορία του πλέκεται γύρω από τον Πάπα του ένατου αιώνα, Ιωάννη Η΄, ο οποίος στην πραγματικότητα ήταν γυναίκα. Γύρω από αυτό το μοναδικό γεγονός ο Ροΐδης περιγράφει την απίθανη ιστορία του: την ως εκ θαύματος γέννηση της ηρωίδας, τα πρώτα της θαύματα, τη ρομαντική ερωτική σχέση της με ένα νεαρό μοναχό, τα ταξίδια της στη Βυζαντινή Ελλάδα και τέλος, την άφιξή της στη Ρώμη, τη σχέση της με τον αρχιθαλαμηπόλο της και το θάνατό της, ο οποίος φέρνει ένα θαυματουργό τέλος στις συμφορές της πόλης.
Όλα αυτά λέγονται με αυθάδεια, με ένα κομψό και περίτεχνο ρητορικό ύφος. Διανθίζεται μάλιστα με έξυπνες, πλάγιες παρατηρήσεις προς τον αναγνώστη, που καταρρίπτουν τη σύμβαση της αληθοφάνειας στην οποία βασίζεται ολόκληρο το ρεαλιστικό μυθιστόρημα του 19ου αιώνα (Beaton, 1996 & Πολίτης, 2012). Η ιστορία της παραμονής της μεταμφιεσμένης σε καλόγερο Ιωάννας με τον εραστή της Φρουμέντιο στην Αθήνα αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικά αποσπάσματα του έργου (Ροΐδης, 1993) στο οποίο ο αφηγητής παρουσιάζει βασικά ζητήματα που σχετίζονται με τον έρωτα, αλλά έμμεσα διατυπώνει γενικότερες φιλοσοφικές απόψεις περί ζωής, τελετουργικού της θρησκείας, θέσης της γυναίκας κ.ά..
Πιο συγκεκριμένα, τα θέματα του έρωτα παρουσιάζονται άλλοτε με μια περισσότερο ρομαντική και άλλοτε με μια υποβόσκουσα σαρκαστική και ειρωνική διάθεση. Ο Ροΐδης με μοναδικό και περίτεχνο τρόπο σατιρίζει τα ήθη και τα έθιμα της εποχής, κυρίως σε σχέση με την Καθολική και την Ορθόδοξη εκκλησία, χρησιμοποιώντας πλέγμα αντιθέσεων και πλούσιων εκφραστικών μέσων : τη συμπεριφορά της Ιωάννας, η οποία αφού μεταμφιεστεί σε καλόγερο, δεν ακολουθεί τις ηθικές επιταγές της μοναστικής ζωής. Ειδικότερα, δεν νηστεύει, είναι ωραιοπαθής και έχει ανήθικες για καλόγερο ερωτικές επιθυμίες. Χαρακτηριστικά: «Πολλάκις δέ υπό τοιούτου σμήνους περικυκλουμένη εσκέπτετο μετά στεναγμών πόσω πλείονας και θερμοτέρους ήθελεν έχει θαυμαστάς… Διά ζηλείας, ψυχρότητος, ιδιοτροπιών και άλλων γυναικείων εφευρέσεων βασάνιζε τον δυστυχή Φρουμέντιο…. Η φιλαρέσκεια και αι ερωτοτροπίαι της ημετέρας ηρωίδος ελάμβανον καθ΄εκάστην σπουδαιότερον χαρακτήρα…Τους ορθόδοξους μοναχούς που πηγαίνουν να επιπλήξουν την Ιωάννα- που τρώει φαγητά που δεν επιτρέπονται και καταλήγουν να τρώνε και οι ίδιοι- «…εξήρχοντο πολλάκις έχοντες ορνίθιον εις την κοιλίαν και αμάρτημα εις την συνείδησιν των». Ορισμένους ιεράρχες οι οποίοι γνωρίζοντας την ταυτότητα της Ιωάννας την επισκέπτονταν-«…πολλοί δε αυτών ατενίζοντες τους στρογγυλούς βραχίονας του πάτερ Ιωάννου κατελαμβάνοντο υπό δυσεξηγήτου τινός ταραχής…». Ειρωνική χροιά επίσης έχουν και τα σχόλια για τον έρωτα του Φρουμέντιου, ότι δηλαδή ήταν τόσο εξαρτημένος από την Ιωάννα επειδή απλά δεν είχε κάποια άλλη, αλλά και το γεγονός ότι μόλις «φωτίστηκε και θεραπεύτηκε» έπαψε να αποτελεί ρομαντικό ήρωα και έγινε χρήσιμος στην κοινωνία που ζει- «…. Η ιδιότροπος ζηλεία του πτωχού καλογήρου, τρέφοντος την εσκουριασμένην ιδέαν ότι αι γυναίκες πρέπει να έχωσιν ένα μόνον εραστήν…..Ούτω διά του θαύματος του αγίου απαλλαγείς του ανοήτου πάθους του και άχρηστος ήδη ων ημίν ως ήρως μυθιστορήματος καθίστατο από της στιγμής εκείνης της στιγμής χρησιμώτατον της κοινωνίας μέλος….». Τέλος το έργο, αν και κρίθηκε σκανδαλώδες και προξένησε τον αφορισμό του Ροΐδη από την Ιερά Σύνοδο, γνώρισε μεγάλη επιτυχία, μεταφράστηκε σε πολλές ξένες γλώσσες και συγκαταλέγεται ασφαλώς μεταξύ των αριστουργημάτων της νεοελληνικής λογοτεχνίας (βλ. http://www.apiliotis.gr/ArticlesList.aspx?C=295&A=399, ανάκτηση:16/11/14) & http://www.helioskiosk.gr/resource.ashx (ανάκτηση: 16/11/14).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Beaton R., « Εισαγωγή στη Νεοελληνική Λογοτεχνία», Μτφ. Ε. Ζουργού- Μ. Σπανάκη, Εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1996.
Πολίτης Λ., «Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», Εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2012.
Ροΐδης Ε., Η Πάπισσα Ιωάννα, Επιμ. Α. Σιμιτζής, σ.σ. 99-129, Εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 1993.
Ροΐδης Ε., «Η Πάπισσα Ιωάννα», (απόσπασμα), στο Χ. Δανιήλ (Επιμ), Ανθολόγιο Κριτικών Κειμένων για τη μελέτη της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας ( 19ος και 20ος αιώνας), σ.σ. 160- 172, Εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2008.
ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ
http://www.apiliotis.gr/ArticlesList.aspx?C=295&A=399 (ανάκτηση:16/11/14).
http://www.helioskiosk.gr/resource.ashx (ανάκτηση: 16/11/14)
