Του Νίκου Τσούλια
Πάντα οι έκρυθμες καταστάσεις, οι ταραχώδεις περίοδοι, οι μετασχηματίζουσες και μετασχηματιζόμενες συγκυρίες φέρνουν τα «πάνω κάτω», αλλάζουν το κοινωνικό τοπίο, αλλάζουν τις ζωές των ανθρώπων, αλλάζουν τους σχεδιασμούς και τις φιλοδοξίες των νέων και όσων είναι αγκιστρωμένοι στο μέλλον και στη ζωή. Σε τέτοιες περιπτώσεις, είναι ωφελημένοι όσοι ερμηνεύσουν έγκαιρα και με αυθεντικότητα τα γεγονότα και τις εξελίξεις, όσοι δεν μένουν στις διαπιστώσεις ή στις ηθικολογίες ή και στις ερμηνείες με βάση τα εργαλεία του παρελθόντος. Γιατί το όποιο παρόν θα προσεγγιστεί πρωτίστως ή με τα μηνύματα του παρελθόντος ή με τα σημάδια του μέλλοντος.
Η κρίση στη χώρα μας θα έχει μεγάλο χρονικό ορίζοντα, θα σκεπάσει ένα σημαντικό μέρος του μέλλοντός μας. Οφείλουμε, ως εκ τούτου, να αναλύσουμε εμβριθώς τις τάσεις της κρίσης και να σχεδιάσουμε τη ζωή μας με εκείνες τις παραμέτρους που θα μάς ωφελήσουν τα μέγιστα κατά την περίοδο αυτή και κατά την περίοδο που θα ανατείλει, ούτως ή άλλως, μετά απ’ αυτή.
Αντλώ ένα ανάλογο παράδειγμα από μια κατάσταση πολύ πιο οδυνηρή για τη χώρα μας από ό,τι η σημερινή. Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου στη δεκαετία του 1940 – αλλά δυστυχώς και για μεγάλο διάστημα μετά τον εμφύλιο πόλεμο – υπήρξε ένα καθεστώς πολιτικής ανωμαλίας με σοβαρές επιπτώσεις στην ελληνική κοινωνία και στη χώρα μας γενικότερα. Πολλές πληγές απ’ αυτή την ανώμαλη κατάσταση βάστηξαν δεκαετίες και άρχισαν να κλείνουν με φοβερή καθυστέρηση. Πολλοί άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους, άλλοι έχασαν χρόνια πολλά από τη ζωή τους, άλλοι έχασαν τα κρίσιμα χρόνια τους, τα χρόνια που διαμορφώνεις τη ζωή σου.
Αλλά η εστίαση του κειμένου μας είναι αλλού, σε ένα δευτερεύον ζήτημα του όλου σκηνικού του εμφυλίου πολέμου. Πολλοί από αυτούς που φυλακίστηκαν αξιοποίησαν το χρόνο φυλάκισής τους δημιουργικά. Διάβαζαν και έγραφαν, έμαθαν ξένες γλώσσες, έκαναν μεταφράσεις. Βγήκαν σπουδαγμένοι από τις φυλακές. Έκαναν το σχολείο φυλακή ακόμα και πανεπιστήμιο! Η μεγάλη αδικία που ένιωθαν δεν έγινε μαύρη σκιά για να τους πλακώσει η απαισιοδοξία. Ίσα – ίσα πείσμωσαν για τη βαρβαρότητα, αντέδρασαν αποφασιστικά και ουσιαστικά στις διώξεις των πολιτικών φρονημάτων τους. Και ανέδειξαν με τον πιο έντονο τρόπο την ελευθερία του πνεύματός των, τη δύναμη της θέλησής των, την υπεροχή της ιδεολογίας τους που πίστευε στον άνθρωπο και στο διαφωτισμό, που αγωνιζόταν για την προοδευτική εξέλιξη της κοινωνίας.
Και έγινε το διάβασμα και η γραφή δημιουργικό εργαστήριο μετασχηματισμού της προσωπικής των ζωής αλλά και του κοινωνικού τους περιβάλλοντος που θα συναντούσαν αρκετά χρόνια μετά. Δεν άφησαν το μέλλον τους στην τύχη αυτών που τους εξουσίαζαν συγκυριακά. Και το μεγαλείο της προσπάθειάς των ήταν στο γεγονός ότι δεν ήξεραν και ούτε μπορούσαν να προσδιορίσουν το βάθος της εξορίας και της φυλάκισής των και επομένως δεν ήταν καθόλου βέβαιοι ότι θα αποκόμιζαν κάποια οφέλη σε επόμενη φάση από εκείνη της περιπέτειάς τους. Διάβαζαν και έγραφαν, γιατί πίστευαν στην αυταξία της μόρφωσης, γιατί πίστευαν στον απελευθερωτικό ρόλο των γραμμάτων, γιατί ένιωθαν τη δημιουργικότητα της γραφής. Πόσοι και πόσοι δεσμοφύλακες δεν άλλαξαν γνώμη από την πλύση εγκεφάλου που τους είχαν κάνει τα πολιτικά τους αφεντικά για τους δήθεν εχθρούς της Ελλάδας, όταν διαπίστωναν το μεγαλείο της σκέψης των κρατουμένων και την αγάπη τους για την ελληνική παιδεία!
Φυσικά τώρα δεν είμαστε κρατούμενοι, δεν έχει ακυρωθεί με βίαιο τρόπο το μέλλον μας, αισθανόμαστε – και έτσι είναι – ότι κρατάμε τις τύχες μας στα χέρια μας. Και στις επιλογές που φτιάχνουμε τις τύχες μας ανήκει πρώτη και καλύτερη η σχέση μας με τη γνώση και τη μόρφωση, ανήκει η σχέση μας με το βιβλίο και με το διάβασμα. Δεν ξέρω άλλο καλύτερο εργαλείο – πέραν της γνώσης και του διαβάσματος – που δίνει περισσότερες δυνατότητες για να δημιουργήσουμε το δικό μας μέλλον καταπώς εμείς οι ίδιοι το θέλουμε. Δεν ξέρω αν υπάρχει καλύτερο έδαφος – πέραν της γνώσης και του διαβάσματος – που μάς ανοίγει ορίζοντες, που μάς διαλύει τα σκοτάδια της απαισιοδοξίας και της αδράνειας, της θλίψης και της παραίτησης.
Και είναι μέγα λάθος η συχνά διατυπούμενη και επιπόλαιη αναφορά ότι και οι πτυχιούχοι θα γνωρίσουν την ανεργία. Και αυτό όχι μόνο γιατί – ούτως ή άλλως η μόρφωση συνιστά μια κατάκτηση και ένα νόημα ζωής -, αλλά γιατί τα γράμματα θα απελευθερώσουν το πνεύμα από τις αναστολές και τους δισταγμούς, θα δώσουν φτερά σε φιλοδοξίες και σε όνειρα, θα ενισχύσουν καθοριστικά τη θέληση για ζωή και δημιουργικότητα.
