Του Νίκου Τσούλια
Το ζήτημα της γνώσης θεωρώ πως είναι ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία του ανθρώπου όπου γης και όπου χρόνου. Γνώση για τι πράγμα; για ποιον; με ποιο σκοπό; Πώς παράγεται η γνώση και ποιος την προσδιορίζει; Η γνώση συνδέεται μόνο ή κυρίως με την επιστήμη; Η γνώση διαμορφώνει συνειδήσεις; νοηματοδοτεί τη ζωή μας; Η γνώση μάς απελευθερώνει από τα δεσμά των προκαταλήψεων και των φοβιών; είναι μια προμηθεϊκή λειτουργία; μάς οδηγεί στην τελείωση; Η θεσμοποίηση της γνώσης μέσα από την εκπαίδευση έχει μόνο θετικές πλευρές; Η γνώση αποκαλύπτει την αλήθεια; Η γνώση μας κάνει ευτυχισμένους;
Τα ερωτήματα είναι ατέλειωτα. Ουσιαστικά είναι ερωτήματα του ανθρώπου και όχι της … γνώσης. Είναι ερωτήματα σύμφυτα με την ύπαρξή μας. Είναι ερωτήματα παρακολουθήματα της αγωνίας μας, της αγωνίας εκείνης που παραμένει σιωπηλή αλλά και διαρκώς εκρηκτική στον πυρήνα του εαυτού μας.
Oedipus explains the riddle of the Sphinx, by Jean Auguste Dominique Ingres, c. 1805
Υπάρχουν σημαντικές οριακές στιγμές στην ιστορία μας που το ζήτημα της γνώσης αποκτά κρίσιμες όψεις, συμβολικές εκφράσεις, μοναδικές συμπυκνώσεις. Το προπατορικό αμάρτημα συνδέθηκε με την οριακότητα και με τη σχετικότητα αλλά και με την έννοια της απαγόρευσης της γνώσης. Η ανθρώπινη σκέψη ετέθη σε πλαίσια και αιρέσεις. Η γνώση μπορεί να οδηγήσει στην αμαρτία… Στον Οιδίποδα τα πράγματα αποκτούν τραγικότητα, συνδέονται με της ψυχής τα πάθη. Η απόλυτη γνώση των πραγμάτων (της συνειδητοποίησης των συμβάντων με τους γονείς του, με την ταυτότητά του) τον οδηγεί στην άβυσσο της πιο βαθιάς οδύνης. Ο ίδιος γίνεται έρμαιο των δυνάμεων της ειμαρμένης και του παράλογου. Στην αρχαία Ελλάδα η γνώση εξανθρωπίζεται, γίνεται στοχαστική, ερευνητική. Συνδέεται με τους μεγάλους προβληματισμούς και προάγει τις πνευματικές αναζητήσεις. Η φιλοσοφία μεταφέρει τα ερωτήματα από τον ουρανό στη γη. Στο Μεσαίωνα ο ανορθολογισμός θα αντιστρέψει αρκετά πράγματα. Η γνώση θα θεωρηθεί ύποπτη και σατανική. Η γνώση πηγάζει έξω από τον άνθρωπο, τον χειραγωγεί. Η Αναγέννηση και ο Διαφωτισμός θα οδηγήσουν τη γνώση ξανά στα μονοπάτια του ορθολογισμού, στα πεδία των ανθρώπινων αξιών.
Και στη συνέχεια αναδύεται η νεότερη περίοδος της νεωτερικότητας και το μόρφωμά της του βιομηχανικού πολιτισμού. Η γνώση θα γνωρίσει τη χρησιμοθηρική της αποθέωση και την τεχνολογική της τελεονομία. Η γνώση προσφέρεται ως υπόστρωμα μέσα από το οποίο η ανθρωπότητα θα επιχειρήσει να υπερβεί τους περιορισμούς της φύσης και να εκφράσει την απόλυτη ελευθερία του ανθρώπου. Η γνώση παύει να είναι αθώα, αν ήταν ποτέ τέτοια. Αποπειράται να σπάσει τους κώδικες των φυσικών νόμων, να τιθασεύσει απόλυτα την ύλη, να μετασχηματίσει τις βασικές όψεις του Κόσμου. «Χθες, το μέλλον μάς φόβιζε γιατί ήμασταν αδύνατοι, σήμερα μάς τρομάζουν οι συνέπειες των πράξεών μας…», θα ισχυριστεί ο Γάλλος φιλόσοφος Α. Φινκελκρότ. Η πυρηνική φυσική «βεβηλώνει» τη συνεκτικότητα ατόμων και πυρήνων, παίζει με τα σωματίδια συγχέοντας φύση και εργαστήριο, πραγματικό / φυσικό και κατασκευασμένο / επινοημένο. Το τι είναι πραγματικό και τι τεχνητό γίνεται όλο και πιο αδιευκρίνιστο. Η γενετική μηχανική ανασυντάσσει το βιολογικό παιχνίδι εκατομμυρίων χρόνων, βρίσκει καινούργιους Προμηθείς, που δεν μεταφέρουν απλά και μόνο κάποια «εργαλεία» από τους θεούς στους ανθρώπους, αλλά βάζει τους ανθρώπους στη θέση των θεών. Μπορούμε να υφαίνουμε μόνοι μας το νήμα της ζωής μας; Μπορούμε να κατασκευάσουμε την υποκειμενικότητά μας έξω από τις δεσμεύσεις της φύσης; Γνώση: ευχή ή κατάρα; ύβρις ή μεγαλείο;
Η σημερινή μεταβατική τεχνολογική περίοδος νομιμοποιεί μόνο εκείνη τη γνώση που οδηγεί στο μηχανικό θρίαμβο, τη γνώση που προσφέρει διαρκώς δώρα στον πολιτισμό του κατασκευασμένου κόσμου μας. «Αναζήτησα ένα έμβλημα και αυτό είναι η ιστορία του Νώε της Γένεσης, όπου εκεί διηγείται ότι μια μέρα ο Νώε μάζεψε στην Κιβωτό του ό,τι καλύτερο υπήρχε στον Κόσμο για να το μεταδώσει στις μελλοντικές γενιές. Αναρωτιέμαι μήπως και σήμερα δεν διανύουμε μια τέτοια ‘ριζοσπαστική εποχή’, όπου ο μύθος του Προμηθέα παραχωρεί τη θέση του στο μύθο του Νώε», αποφαίνεται με σκεπτικισμό ο Μ. Λακρουά (Αυγή, 2.7.1997). Βρισκόμαστε άραγε μπροστά σε εποχή καταστροφής; Εξαφανίζεται ο ετεροπροσδιορισμένος εαυτός μας – ο προερχόμενος από τη μακρά διαδρομή της βιολογικής εξέλιξης – και κατασκευάζουμε βαθμιαία εμείς τους νέους πρωτόπλαστους; Ή μήπως βρισκόμαστε σε μια προϊούσα τάση παρακμής του πολιτισμού της προόδου και βλέπουμε αλλοιωμένο το είδωλό μας στους θαμπούς καθρέφτες του τεχνολογικού μας ευδαιμονισμού;
«Θα φτάσει κάποτε (ο Δίας) σε ένωση και συμφιλίωση μαζί μου, που τη θέλω κι εγώ πολύ;», αναρωτιέται ο Προμηθέας δια στόματος Αισχύλου. Είναι ερώτημα κρίσιμο και καίριο του σημερινού στοχαστικού προβληματισμού. Πρόκειται για τη συμφιλίωση γνώσης και ηθικής. Μετά τον εξανθρωπισμό των θεών (των δυνάμεων της προκατάληψης, του ετεροπροσδιορισμού μας, της χειραγώγησης) αναζητούμε τον εξανθρωπισμό του ανθρώπου. Μπορεί ο νέος Προμηθέας να ξεπηδήσει από τα δικά μας τεχνολογικά κατασκευάσματα, όπως ξεπήδησε ο παλιός Προμηθέας από τα κατασκευάσματα του Δία και των θεών; Μπορούν οι γενετικές επινοήσεις, το γονιδιακό ανακάτωμα, ο «κλειστός κώδικας» του DNA να διαμορφώσουν έναν Προμηθέα που δε θα μας ανήκει; Μήπως αναζητούμε έναν Νώε που θα σώσει τη δική μας αφεντιά;
Όταν συγκρούονται οι Μύθοι και τα σύμβολα δεν αλλάζει απλά και μόνο η ροή της Ιστορίας. Αυτό είναι το έλασσον, το μηδαμινό. Αλλάζουν τα πάντα, οι κανόνες και οι κώδικες. Πρόκειται άραγε για την «κρίση του πνεύματος» που μιλούσε ο Πωλ Βαλερύ στις αρχές του 20ου αιώνα; Μήπως πρόκειται για τη διαρκή μετατροπή και ρευστοποίηση της γνώσης σε καταναλωτική και ανταλλακτική αξία; Ο Βαλερύ στο υπόμνημά του δίνει μια ενδιαφέρουσα θεώρηση: «Η σκέψη μας πρέπει να εξελιχθεί και να διαφυλαχθεί. Προχωρά μόνο με ακρότητες, αλλά υφίσταται μόνο με το μέτρο. Η υπέρτατη τάξη που είναι ο αυτοματισμός θα είναι ο αφανισμός της. Η υπέρτατη αταξία θα την οδηγούσε ακόμα πιο γρήγορα στην άβυσσο…».
Η γνώση είναι ένα παιχνίδι με την αλήθεια, με την πραγματικότητα, με τη ζωή, με τον εαυτό μας. Μπορεί να υπάρξει απόλυτη γνώση; Όχι, γιατί θα σταματούσαν τα πάντα, γιατί η ύπαρξη θα συγχεόταν με την ανυπαρξία. Η γνώση κινεί τα πράγματα. Άλλωστε, μια μόνο γεύση υπάρχει της απόλυτης γνώσης, η γνώση του θανάτου. Εμείς θέλουμε τη δημιουργία, τη διαρκή δημιουργία. Θέλουμε τη γνώση της ετερογνωσίας και της αυτογνωσίας. Θέλουμε να εκτυλίσσονται οι μύθοι του Προμηθέα και του Νώε, με συγκρούσεις και με εναλλαγές επικυριαρχίας. Θέλουμε μια αντίληψη και στάση ζωής που θα ταυτίζει τη γνώση με την ηθική, το δέον με το πράττειν.
«ΕΞΟΡΜΗΣΗ» 13.7.1997
