Του Νίκου Τσούλια
Η ζωή είναι φοβερά ευφυής και επεκτατική. Δεν θα υπήρχε σήμερα καμιά μορφή ζωής αν δεν κατακτούσε εξελικτικά τόσο την προαγωγή της πολυπλοκότητάς της όσο και τη διαρκή ανάδυση όλο και πιο ευφυών εκφράσεων. Το όλο φαινόμενο της ζωής βρίσκεται σε αντίθετη τροχιά από εκείνη της γενικής πορείας του Σύμπαντος˙ δημιουργείται και επωάζεται μέσα στο Σύμπαν αλλά παράλληλα το αντιμάχεται. Και να γιατί.
Το Σύμπαν διέπεται από μια βασική αρχή. Η συνολική εντροπία του αυξάνει συνεχώς και έτσι οδηγείται στο θάνατο. Ισχύει το δεύτερο θερμοδυναμικό αξίωμα της φυσικής της διαρκούς αύξησης της αταξίας σε κάθε «κλειστό σύστημα». Όμως το όλο στερέωμα της ζωής έχοντας πάντα ένα «παράθυρο» διαρκούς εισροής ενέργειας από τον ήλιο – είναι δηλαδή ένα «ανοιχτό σύστημα» – κινείται προς την κατεύθυνση μείωσης της αταξίας και αύξησης της συνθετότητας. Έτσι, το βέλος του χρόνου, η πορεία του μέλλοντος για μεν τα «κλειστά συστήματα» οδεύει προς την αταξία, για δε τα «ανοιχτά συστήματα» αλλά και πρόσφορα για την ανάπτυξη της ζωής οδεύει προς την ευταξία και οι εν λόγω δύο δρόμοι είναι απολύτως συμβατοί με τη γενικότερη κίνηση της φύσης.
Η ζωή γεννήθηκε μέσα σε πολύ αφιλόξενες συνθήκες, αλλά ήταν εκείνες οι συνθήκες κατάλληλες τελικά που θα μπορούσαν να τη γεννήσουν. Αναδύθηκε με αβιογενετικό τρόπο και από το επίπεδο εξέλιξης της χημείας μετατοπίστηκε πέρασε σε εκείνο της βιολογίας. Πέρασε από χίλια μύρια κύματα αντιξοοτήτων μέσα από πορεία δισεκατομμυρίων χρόνων σμιλεύοντας όλο και πιο σύνθετες και πιο διαφορετικές μορφές αποικίζοντας και τα πιο απίθανα μέρη του πλανήτη μας. Δεν ξέρουμε το πώς ακριβώς γεννήθηκε. Μπορεί να ήλθε με τη μορφή ενδοσπορίων βακτηρίων από κάποια γωνιά του ηλιακού μας συστήματος ταξιδεύοντας πάνω σε βράχους μετεωριτών ή αστεροειδών (θεωρία πανσπερμίας). Μπορεί – και το πιο πιθανό – να ξεπήδησε μέσα στα βάθη των ωκεανών κοντά στις «καμινάδες» των υποβρύχιων ηφαιστείων, εκεί που υπήρχε τόσο η κατάλληλη θερμοκρασία και ενέργεια όσο και η προστασία από το φοβερό καταιγισμό των εχθρικών κοσμικών ακτινοβολιών, αφού μέχρι τότε η ατμόσφαιρα της Γης δεν προστάτευε αποτελεσματικά τη χερσαία πλευρά του φλοιού του πλανήτη μας.
Τα πρωτοκύτταρα αναπαράγονταν – χάρη στη θαυμαστή ιδιότητα των νουκλεϊκών οξέων – με φοβερά μεγάλους ρυθμούς, ενώ παράλληλα αποίκιζαν κάθε γωνιά της Γης. Η βασική πηγή ενέργειας ήταν και είναι ο Ήλιος. Η φωτοσύνθεση θα παραμείνει το μοναδικό «παράθυρο» εισόδου της ηλιακής ενέργειας στα έμβια συστήματα, αλλά στα πρώτα βήματα της ζωής είναι και η μοναδική λειτουργία της ζωής. Η αρχέγονη ατμόσφαιρα της Γης ήταν τότε αναγωγική, πλούσια σε υδρογόνο, αμμωνία, υδρατμούς και μεθάνιο. Η εμφάνιση του οξυγόνου σ’ αυτή τη φάση ήταν εμφάνιση τοξικού ρύπου που απειλούσε την ίδια τη ζωή, αλλά στη συνέχεια χάρη στο φαινόμενο της κυτταρικής αναπνοής θα είναι το οξυγόνο εκείνο που θα απελευθερώνει μεγάλα ποσά χημικής ενέργειας και θα τροφοδοτεί την έκρηξη των όλο και πιο πολύπλοκων έμβιων μορφών.
Για δισεκατομμύρια χρόνια οι μονοκύτταροι οργανισμοί θα αναμετρώνται με το περιβάλλον αλλά και θα χρησιμοποιούν αυτό για να επεκτείνονται παντού: στη θάλασσα, στην ξηρά, στον αέρα, στις θερμοπηγές, στα ηφαίστεια, στους πάγους. Η δυναμική για την αύξηση της πολυπλοκότητας θα στηριχτεί στη δυνατότητα αναπαραγωγής αλλά και στην οικονομία ενέργειας και χώρου. Κάθε επιλογή που γίνεται τόσο στους χημικούς δρόμους όσο και στο εσωτερικό των δομών των κυττάρων θα είναι ένα βήμα όλο και πιο ισχυρής ευφυΐας μέσα από την επινόηση εκείνων των λειτουργιών που θα προάγουν την αντίσταση σε κάθε έννοια αταξίας. Έτσι, είναι το κύτταρο, για παράδειγμα, που επινόησε πρώτο την έννοια ενός (ενεργειακού) νομίσματος, του ATP, πολύ πριν οι κοινωνίες του ανθρώπου το εφαρμόσουν στο εσωτερικό τους και αφού πρώτα οι πρώτοι πολιτισμοί του ταλαιπωρήθηκαν επ’ αρκετό διάστημα στις λειτουργίες της ανταλλακτικής οικονομίας.
Η επεκτατικότητα της ζωής συνδυαζόταν πάντα με τη δημιουργία όλο και πιο ευφυών συστημάτων. Για να κατανοήσουμε την εμφάνιση της ανθρώπινης νοημοσύνης θα πρέπει να ανατρέξουμε και να βρούμε όλους εκείνους τους μικρούς αλλά άπειρους δρόμους που διαμορφώθηκαν στην πορεία των δισεκατομμυρίων χρόνων της ζωής στο σύνολό της. Και αν σήμερα το βλέμμα του ανθρώπου είναι στραμμένο στο Σύμπαν για νέες κατακτήσεις και πρωτόγνωρους αποικισμούς, οφείλεται εν πολλοίς στη διαρκή επεκτατικότητα, στην εμφάνιση όλο και πιο νέας μορφής ευφυΐας της ζωής!
Αλλά και το διαφαινόμενο πάντρεμα της βιοτεχνολογίας και της μηχανικής γενετικής με την πληροφορική και τη ρομποτική μπορεί να οδηγήσει σε μια νέα μορφή ζωής που θα υπερβεί την αφεντιά μας, όπως την ξέρουμε σήμερα. Άλλωστε, στη μακρά πορεία της εξέλιξης κανένα επίπεδο οργάνωσης της ύλης ρωτιόταν αν θα ξεπεραστεί· απλώς συνέβαινε με βάση την αυτοοργάνωσή της σε όλο και πιο πολύπλοκα συστήματα.
