Του Νίκου Τσούλια
Από τότε που ο μακρινός πρόγονός μας, το είδος Homo Sapiens, άρχισε τη μακρά περίοδο της ανθρωποποίησής του – με την οποία ξεχώρισε οριστικά και αμετάκλητα από το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο – το στοιχείο εκείνο το οποίο τον χαρακτήρισε ήταν η δυνατότητα του σκέπτεσθαι, δυνατότητα μέσα από την οποία αναδύθηκε η ιδιότητα της συνείδησής του και το όλο στερέωμα του πολιτισμού του.
Έκτοτε το σκέπτεσθαι είναι συστατικό στοιχείο της ζωής μας και της ύπαρξής μας με δύο αλληλένδετες και αξεχώριστες όψεις. Τη μία θα μπορούσαμε να την ονομάσουμε βιολογική ή αντανακλαστική και δηλώνει το βιολογικό υπόστρωμα της δυνατότητας να σκεπτόμαστε με τρόπο αυτοματοποιημένο χωρίς να το αποφασίζουμε συνειδητά εμείς, όπως δεν αποφασίζουμε για το ρυθμό της ανάσας μας και της καρδιάς μας. Κάθε στιγμή και όσο ζούμε το σκέπτεσθαι είναι ενεργό χωρίς να σταματάει καθόλου η λειτουργία του και η έκφρασή του.
Η δεύτερη όψη είναι η συνειδητή όψη του σκέπτεσθαι, η πολιτισμική μας λειτουργία αλλά και η απόλυτα προσωπική μορφή της σκέψης μας. Πρόκειται ουσιαστικά για το περιεχόμενο και για τους προσανατολισμούς της σκέψης μας που απορρέουν σε μέγιστο βαθμό από τη συνειδητή μας λειτουργία. Φυσικά υπάρχει και ένα μέρος των σκέψεών μας που συνδέεται με το υποσυνείδητό μας ή με το ασυνείδητό μας και νιώθουμε ότι αυτές «έρχονται» στο νου μας από μόνες τους παρά ότι είναι δική μας επιλογή ή, και το πιο συνηθισμένο, ότι είναι ένα μείγμα συνειδητής επιλογής και ασυνείδητης προέλευσης.
Η λειτουργία της σκέψης είναι συνεχής. Δεν θα μπορούσε άλλωστε να συμβαίνει και διαφορετικά, αφού ο άνθρωπος ανά πάσα στιγμή λειτουργεί ως πολιτισμικό και κοινωνικό ον και είναι η σκέψη του σηματωρός και οδηγητικό νήμα για την όποια έκφρασή του. Απώλεια της σκέψης θα σήμαινε επιστροφή στο ζωικό βασίλειο χωρίς την ανθρώπινη ιδιότητά μας, κάτι που είναι αδύνατον. Ακόμα και στον ύπνο μας η σκέψη μας δεν είναι εντελώς ανενεργή. Η δημιουργία των ονείρων είναι δικό της γέννημα, έστω και αν προέρχονται όχι από απόλυτα συνειδητές περιοχές. Αλλά η διαρκής δυνατότητα της σκέψης μας ακόμα αναπτύσσει και καλλιεργεί το συνεχή μονόλογο που κάνουμε αδιαλείπτως με τον εαυτό μας, είναι τροφοδότης του φαντασιακού μας κόσμου και δίνει ανά πάσα στιγμή έναυσμα για κάθε ονειροπόληση και φαντασίωση.
«Το μυαλό μας τρέχει» ακόμα και αν εμείς δεν το θέλουμε. Μπορεί ένας άνθρωπος να φαίνεται στην παρέα του ως ήρεμος και πνευματικά ακίνητος και όμως η σκέψη του μπορεί να βρίσκεται σε τόπους άγνωστους και σε χρόνους αδιερεύνητους, μπορεί να στοχάζεται και να αναστοχάζεται στα πιο ουσιώδη ζητήματα του ανθρώπου, μπορεί να κάνει και τα πιο «βρώμικα σχέδια». Κανένας μας δεν γνωρίζει το πού βρίσκεται η σκέψη του διπλανού μας, το πού βρίσκεται κατ’ ουσίαν ο συζητητής μας. Και είναι αυτή η ελευθερία του πνεύματός μας το μεγάλο μας χάρισμα, η θεία δωρεά. Γιατί κανένα σύστημα εξουσίας, καμιά απόπειρα χειραγώγησης δεν μπορούν να καρποφορήσουν επί του όποιου ελέγχου του ανθρώπου γιατί η σκέψη του είναι απολύτως ελεύθερη. Γι’ αυτό και η ελευθερία μας (και φυσικά και η δουλεία) είναι διανοητική κατάσταση και όχι κοινωνική ή φυσική πραγματικότητα. Άμα θέλουμε να είμαστε ελεύθεροι, κανένας δεν μπορεί να μάς στερήσει την ελευθερία, γιατί είναι ελευθερία της σκέψης μας, είναι ελευθερία του κάθε ανθρώπου!
Υπάρχει ένας αθησαύριστος πλούτος, ατέλειωτα πνευματικά κοιτάσματα μέσα απ’ αυτή τη συνεχή ροή της σκέψης. Εδώ μπορούν να αναδυθούν μέσα από τα απέραντα ακατέργαστα στρώματα της σκέψης μας πραγματικά διαμάντια του ανθρώπινου στοχασμού. Εδώ ένα σκίρτημα της σκέψης μπορεί να ανοίξει καινούργια μονοπάτια στο συλλογίζεσθαι, στον τρόπο σκέψης μας. Ας σκεφτούμε την περίπτωση του Νεύτωνα με την πτώση του μήλου ή την περίπτωση του Αρχιμήδη με την έξοδο του νερού από τη μπανιέρα του και ας αναλογιστούμε στο τι δυνατότητες άνοιξε η καθεμιά περίπτωση. Ας σκεφτούμε τα εντυπωσιακά σχήματα σε ένα κλασικό λογοτεχνικό έργο σε τι πνευματική ανάταση μάς οδηγούν, σε τι τόπους έκστασης μάς πηγαίνουν. Ας σκεφτούμε πόσες και πόσες φορές εμείς δεν βλέπουμε σε κλασικά βιβλία σκέψεις και στοχασμούς που ήδη έχουμε και εμείς κάνει μόνοι μας ανεξάρτητα από τη σκέψη των μεγάλων διανοητών και πόσο χαιρόμαστε από αυτή την ξεχωριστή «συνάντηση».
Αλλά μπορεί η σκέψη να είναι ιερό χάρισμα, μπορεί να κατακτήθηκε από τη στιγμή που δημιουργήθηκε το γένος του ανθρώπου, μπορεί να είναι σε διαρκή διέγερση και σε συνεχή αναζήτηση, είναι όμως προσωπική ευθύνη μας και ομορφιά της ζωής μας η συνεχής και αγωνιώδης καλλιέργειά της. Γιατί με τη σκέψη συναντούμε τους άλλους ανθρώπους, γιατί με τη σκέψη αγαπάμε και με τη σκέψη μαθαίνουμε, γιατί η σκέψη μας είναι το βαθύτερο είναι μας.
