Του Νίκου Τσούλια
Αν και είναι η γνώση εκείνη που προηγείται (και αναπτύσσεται) χρονικά στη ζωή μας σε σχέση με την ιδεολογία, στη συνέχεια η ιδεολογία παίρνει τον «πρώτο λόγο» στη διαμόρφωση της αντίληψής μας για τη ζωή και της γενικότερης κοσμοθεώρησής μας. Βέβαια η σχέση γνώσης και ιδεολογίας είναι σχέση διαλεκτική και ως εκ τούτου γνώση και ιδεολογία βρίσκονται σε συνεχή αλληλοτροφοδότηση και αλληλεξάρτηση.
Είναι κοινή διαπίστωση ότι η γνώση δεν είναι ιδεολογικά ουδέτερη. Έχει συγκεκριμένο ιδεολογικό περιεχόμενο – της κυρίαρχης κοινωνικής τάξης – και σαφείς πολιτισμικούς προσανατολισμούς, που συνδέονται με την εθνική και συλλογική συνείδηση κάθε λαού. Και αυτό αφορά πρωτίστως τη θεσμική γνώση της εκπαίδευσης, που είναι γνώση εγκεκριμένη και επίσημη και προσφέρεται με σχεδόν καθολικό και υποχρεωτικό τρόπο. Έτσι, ο άνθρωπος διαμορφώνεται μέσα από ένα συγκεκριμένο κάθε φορά πολιτισμικό και ιδεολογικό πλαίσιο, το οποίο μάλιστα αναπτύσσει και ισχυρά ερείσματα αφού οι επιρροές του έχουν βιωματικό χαρακτήρα σε μια φάση της ζωής του όπου τα ριζώματά του είναι βαθύρριζα.
Ως αποτέλεσμα αυτού του a priori πολιτισμικού ετεροπροσδιορισμού έχουμε τη δημιουργία δύο αντιτιθέμενων ισχυρών πεδίων αναφοράς του πνεύματος του ανθρώπου: α) την επώαση και ανάπτυξη κάποιων σταθερών/ αρχιμήδειων σημείων της σκέψης μας που μας ακολουθούν σ’ όλη μας τη ζωή και παραμένουν ισχυρά ερμηνευτικά εργαλεία και β) την αυθαίρετη εν πολλοίς δημιουργία ενός πλέγματος κραταιών προκαταλήψεων, που δεν προσλαμβάνονται ως τέτοιες αλλά ως βασικές αλήθειες! Έτσι, η γνώση προκρίνει είτε σε γενικό επίπεδο (πρωτίστως με την έκφρασή της στη θεσμική εκπαίδευση) είτε σε προσωπικό επίπεδο (με βάση τις ιδιαίτερες ατομικές επιλογές μας) ένα συγκροτημένο περιεχόμενο που επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την κοινωνικότητά μας, την πολιτική μας θεώρηση και τη γενικότερη φιλοσοφική αναζήτησή μας. Αλλά προφανώς σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να γίνει διαφορετικά. Και αυτό γιατί γεννιόμαστε κατ’ αρχήν με τη βιολογικότητα του ανθρώπου αλλά πρωτίστως γινόμαστε κοινωνικά όντα επωαζόμενοι σε ένα συγκεκριμένο ιστορικό περιβάλλον.
Η γνώση εμπεριέχει ως συστατικό στοιχείο της μια κουλτούρα αμφισβήτησης, κάτι που δεν ισχύει στην ιδεολογία. Η γνώση όχι μόνο δεν δογματίζει αλλά και συμπεριλαμβάνει ως άκρως απαραίτητο συστατικό της την έρευνα και την αναζήτηση, τη δημιουργία του «καινούργιου» και θεωρεί ως πρόοδο τη διαρκή εξέλιξή της. Η ιδεολογία, ως προμετωπίδα της πολιτικής ένταξης κάθε πολίτη, αντίθετα διαμορφώνει ένα δογματικό πεδίο, επί του οποίου δίνει και τις μεγάλες της μάχες. Υπάρχει και μια συνέχεια σ’ αυτό το σημείο. Η ιδεολογία συχνά – πυκνά χρησιμοποιεί και εντάσσει τη χρήση και την αξιοποίηση της γνώσης με στενά πολιτικό και κομματικό τρόπο και άρα μεροληπτικό, προκειμένου να υπηρετηθούν οι μεγάλες της επιδιώξεις. Είδαμε, για παράδειγμα, το «δείκτη νοημοσύνης» να διαμορφώνεται με επιστημονικοφανή τρόπο – χρησιμοποιώντας μια απόλυτα στρέβλωση της γνώσης – και να γίνεται εργαλείο χειραγώγησης των ανθρώπων στις Η.Π.Α. Και για να πάμε στην «άλλη πλευρά», είδαμε το Λυσένκο να αντιστρέφει πλήρως τα επιστημονικά ευρήματα της Γενετικής, προκειμένου να στηριχτεί η μαρξιστική θεωρία με τον πιο αδόκιμο τρόπο. Και στις δύο περιπτώσεις, η συνέχεια ήταν αποκαλυπτική για την ιδεολογική σκοπιμότητα αλλά και απόλυτα «γυμνή» όσον αφορά τη σχέση της με την αλήθεια και την πραγματικότητα, αν και αρκετοί άνθρωποι έπεσαν θύματα αυτής της ωμής και στρεβλής ιδεολογικής χρήσης της γνώσης.
Θεωρώ ότι ναι μεν η ιδεολογία μας παίζει καθοριστικό ρόλο στο τι κοινωνία και τι κόσμο θέλουμε και έχει ιδιαίτερο νόημα και πολλαπλή αξία, γιατί διαστέλλει και γενικεύει την πολιτική μας θεώρηση, αλλά σε κάθε περίπτωση οφείλει να είναι «ανοιχτό σύστημα» και να δέχεται έστω κριτικά τις αλλαγές στα διαρκώς εξελισσόμενα πεδία της γνώσης. Σε διαφορετική περίπτωση αντί να διαμορφώνει ένα φωτεινό στερέωμα στον άνθρωπο, προκρίνει έωλα ιδεολογήματα και σκληραίνει το δογματισμό της, με αποτέλεσμα να εντάσσεται σε ένα σύστημα ελέγχου της σκέψης και χειραγώγησης της ελευθερίας του πνεύματος. Ας δούμε ένα παράδειγμα μιας μετεξέλιξης στον τομέα της γνώσης, η οποία μετεξέλιξη πέρασε δημιουργικά και στην ιδεολογία. Παλιότερα τα άτομα με αναπηρία ονομάζονταν – ακόμα και από τις προοδευτικές ιδεολογίες – ως «ανώμαλοι και καθυστερημένοι», γιατί το όλο γνωσιοθεωρητικό μας στερέωμα τους προσδιόριζε ως περιθωριακούς και αποκλίνοντες από το «φυσιολογικό». Σήμερα η Ειδική Παιδαγωγική έχει ανατρέψει αυτή τη βάρβαρη σύλληψη και έτσι ακόμα και οι συντηρητικές ιδεολογίες έχουν ασπαστεί αυτή τη νεότερη εκδοχή της επιστήμης.
Ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει χωρίς την ομορφιά της γνώσης, που τον ενεργοποιεί δημιουργικά μέσα στο κοινωνικό γίγνεσθαι ούτε χωρίς τη δυναμική της ιδεολογίας, που του προσφέρει μια συνολικότερη θέαση της πραγματικότητας αλλά και τη βούληση για να αλλάξει τον κόσμο και να τον κάνει πιο δίκαιο και πιο όμορφο. Ως εκ τούτου, η «σχέση γνώσης και ιδεολογίας» δεν μπορεί παρά να είναι φιλική και συνθετική και να αλληλοεπηρεάζεται από τις εξελίξεις στους δύο πόλους της.
