Του Νίκου Τσούλια
Μέσα στα χίλια τόσα προβλήματα που έχει να αντιμετωπίσει ο σύγχρονος άνθρωπος είναι και η τεχνοφοβία (technophobia)
και το τεχνοάγχος (techno-anxiety). Πρόκειται για δύο ισχυρά σύνδρομα της τεχνολογικής επανάστασης που θέτουν πολλά ερωτήματα και ανοιχτά ζητήματα στους ολοένα και πιο νέους και πιο σύνθετους προβληματισμούς του πολιτισμού των μηχανών. Η σχέση του ανθρώπου με τις μηχανές είναι πολύ παλιά. Είτε πρόκειται για το Δαίδαλο είτε για τον Ντα Βίντσι είτε για τον Έντισον είτε για τον Μπιλ Γκέητς των σημερινών ψηφιακών πεδίων, η κοινή αναφορά διαπλέκεται με τη μόνιμη αναζητητική αγωνία του ανθρώπου να επινοήσει, να δημιουργήσει το δικό του Κόσμο, να ανασχεδιάσει ό,τι τον περιβάλλει, να γευθεί τον καρπό της γνώσης ακόμα και τον απαγορευμένο. Η νέα σύγκρουση γύρω από το ρόλο των νέων τεχνολογιών, που αποτελεί μέρος της γενικότερης κοινωνικής διαπάλης, δεν έχει τα χαρακτηριστικά της αντίστοιχης και προηγούμενης βιομηχανικής φάσης.
Αυτή η μόνιμη αλλά και εξελικτική πορεία του ανθρώπου με τη τεχνολογία δεν θα είναι ειρηνική. Θα περιλαμβάνει πλείστες όσες συγκρούσεις στο κοινωνικό και παραγωγικό πεδίο. Θα εγείρει ακόμα περισσότερες ενστάσεις και αμφισβητήσεις στους χώρους της διανόησης. Θα αποτελέσει άλλον έναν καινούριο και σαφώς αποφασιστικότερο χώρο περιθωριοποίησης και αποκλεισμού μεγάλων πληθυσμιακών στρωμάτων. Θα τμήσει και θα ενοχοποιήσει ταυτόχρονα την ανθρωπότητα σε δύο αποκλίνοντα μέρη, τους συμμετέχοντες στις τεχνολογικές διεργασίες της εποχής και τους διάγοντες την παρατεταμένη προβιομηχανική τους ιστορική περίοδο – είτε ως Τρίτος Κόσμος είτε ως εκτεταμένοι θύλακες εντός του Πρώτου Κόσμου, ο Δεύτερος έπαψε να υπάρχει … – τα οποία μέρη θα επικοινωνούν μεταξύ τους όλο και λιγότερο. Μήπως προμηνύει την προαναγγελία του πλήρως διχοτομημένου κόσμου, των μάνατζερς και των εργατών, του Φριτς Λάνγκ στο “Μετρόπολις”;
Ο τεχνοφόβος προέρχεται από πολλές πλευρές. Μία εκκινεί από την κοινωνική ομάδα (την πολυπληθέστερη) του γενικότερου αποκλεισμού που γνωρίζει και ήδη βιώνει την πραγματικότητα του νέου τεχνολογικού της απομονωτισμού. Οι άνθρωποί της νιώθουν ότι χάνουν εσαεί και το παιχνίδι της γνώσης (την ουσία της ζωής μας), που πάντα αποτελούσε δικαίωμα εκ των ουκ άνευ, αφού η νέα όψη της γνώσης, η τεχνογνωσία, απευθύνεται κυρίως στην κυρίαρχη τάξη και στο στενά συνδιαρθρωμένο με αυτή επιστημονικό ιερατείο και με μια προσκόλληση ευρύτερων τμημάτων που απολαμβάνουν προϊόντα της παραγωγής, αφήνοντας στους νέους πληβείους τη στυφή γεύση μιας ανούσιας, αποσπασματικής και ελλιπούς πληροφόρησης για το τι γίνεται, αλλά και με τη φροντίδα να μην αποκτούν ποτέ τη δυνατότητα κριτικής σκέψης που θα προκαλούσε αμφισβητήσεις και ενστάσεις. Μια άλλη πλευρά έχει ως αφετηρία τη διανόηση, αυτή τη διανόηση που πλέκει το νήμα της ιστορίας των ιδεών, αγωνίζεται για τον εξανθρωπισμό των κοινωνιών και αντιστέκεται στην υποταγή του ανθρώπου στον υλικό πολιτισμό και στον κατασκευασμένο κόσμο.
Τα κριτήρια που διαμορφώνουν τον τεχνοφόβο δεν είναι μόνο κοινωνικά ή κοσμοθεωρητικά. Μπορούν να αποτιμηθούν εν πολλοίς με τα προαναφερθέντα στοιχεία αλλά επιπλέον και με ηλικιακούς δείκτες. Αν και αυτός ο τρόπος προσέγγισης δεν φαίνεται απόλυτα ορθολογικός – ως μεθοδολογικά και επιστημονικά σαφώς ελλιπής – θα παρουσιάσω μια προσέγγιση, η οποία, ως εκ τούτου, μπορεί να θεωρηθεί εξ αρχής ως σχετική.
Η «τρίτη ηλικία» των ανθρώπων – μια επινόηση για να διαιρείται συνεχώς η έννοια του πολίτη – αντιμετωπίζει ουσιαστικά με αδιαφορία τα τεχνολογικά τεκμαινόμενα. Θεωρεί πως πρόκειται για κάτι που δεν την αφορά σχεδόν εξ ορισμού και συχνά ουδόλως ανησυχεί. Απλώς γεύεται τις πιο «απτές» εξόδους των νέων τεχνολογιών, εξόδους που θεωρούνται απαραίτητες για την διόγκωση του καταναλωτισμού. Εδώ ο χρόνος βαραίνει προς την αφήγηση και το όνειρο μετασχηματίζεται σε μνήμη, αφού εδώ μόνο γλυκαίνει η φανερή πλέον επιδρομή της φθοράς.
Ο εφηβικός και νεανικός κόσμος εναποθέτει ή επενδύει πολλές από τις προσδοκίες του σε αυτές τις νεότευκτες υλικές περιοχές. Νιώθει ότι αναδύεται μια νέα εποχή που διακρίνεται σχισματικά από τις προηγούμενες και πως αυτή η εποχή δεν είναι εντελώς μόνο δική του αλλά και επαρκής για τη δημιουργία του μέλλοντος. Επομένως ο φόβος είναι μεν υπαρκτός, όπως συμβαίνει σε κάθε καινούργιο και άγνωστο, αλλά είναι φόβος επιμέρους και αφομοιώσιμος. Όσο για τον ανάλαφρο μύθο των γιάπις δεν φαίνεται ικανός να ανταποκριθεί στις εντάσεις των άπειρων δομών του πυριτίου και της ψηφιακής εποχής, απλώς ημιβιώνει επί των επιφαινόμενων.
Εκείνες οι ηλικίες που υφίστανται τις μεγάλες αντιφάσεις στα συναισθήματά τους και στους σχεδιασμούς τους είναι οι λεγόμενες «μεσαίες», αυτές που σηκώνουν το κύριο βάρος της παραγωγικής διαδικασίας και της κοινωνικής οργάνωσης. Εδώ οι νεοπροσλαμβάνουσες παραστάσεις είναι ανατρεπτικές ως προς την κυρίαρχη βιωμένη πλευρά της ζωής. Ο σπαργανώδης αφηγηματικός λόγος της «μέσης ηλικίας» δοκιμάζεται στους στροβιλισμούς των μεγάλων τεχνολογικών καινοτομιών, συχνά φαντάζει γραφικός ή σχεδόν παραμυθένιος και στομώνει από την ελλειμματικότητα του αμυδρού ονείρου, του ονείρου που βιώνεται όλο και πιο ξεθωριασμένο. Ο φόβος της τεχνολογικής απόρριψης είναι ουσιαστικά φόβος πρόωρης εξόδου από την ενεργή δραστηριότητα, τη δραστηριότητα που παράγει γεγονότα και φτιάχνει το αύριο και όχι τη δραστηριότητα – απασχόληση.
