Του Νίκου Τσούλια
Η δημοκρατία δεν είναι μόνο σύστημα διακυβέρνησης αλλά και μορφή κουλτούρας και τρόπος ζωής. Γιατί συνδέεται με ένα ουμανιστικό σύστημα αξιών, με μια ανοιχτή κοινωνία, με μια πλουραλιστική πολιτεία σε όλες τις εκφάνσεις της. Δεν είναι κυρίως σύστημα εξουσίας. Είναι πολιτικό σύστημα διακυβέρνησης που απαιτεί ενεργητική και καθολική συμμετοχή, γιατί συνδιαμορφώθηκε μαζί με το σχήμα και την έννοια του πολίτη και της πόλης.
Στη δημοκρατία δεν υπάρχουν παρατηρητές και παθητικοί δέκτες των ενεργειών και των πράξεων της εξουσίας. Δεν υπάρχουν εξουσιαστές και εξουσιαζόμενοι όπως στα άλλα υπαρκτά μέχρι σήμερα πολιτικά συστήματα. Η δημοκρατία είναι μορφή αγωγής. Στην καταστατική πράξη της, στον Επιτάφιο, διατυπώνεται ρητά. «Έχουμε ένα πολιτικό καθεστώς που δεν φθονεί τους νόμους των άλλων και αντί να μιμείται τους άλλους, αποτελεί μάλλον υπόδειγμα γι’ αυτούς». Ο Καστοριάδης ερμηνεύει με βάση το συστατικό στοιχείο της δημοκρατίας, την πόλη, τον παιδαγωγικό της χαρακτήρα. «Η πόλη είναι παίδευσις, παιδεία και εκπαίδευση της Ελλάδας, και κάθε πολίτης ατομικά είναι ικανός να εκτελέσει μέσα σε αυτήν ένα μέγιστο αριθμό πραγμάτων, με τη μεγίστη διττή χάρη».
Σήμερα που ο κόσμος γίνεται όλο και πιο σύνθετος, πιο απαιτητικός και με περισσότερες δυνατότητες και προκλήσεις, η δημοκρατία απαιτεί ακόμα πιο ενεργούς πολίτες, πολίτες με γνώση και παιδεία, με δημιουργικότητα και συμμετοχή σε κάθε πεδίο της δράσης των. Η παγκοσμιοποίηση θέτει νέα ζητήματα, που δεν υπήρχαν στην ιστορία του ανθρώπου. Η δημοκρατία δεν απειλείται μόνο από τη δημαγωγία και το λαϊκισμό ή από την επιβολή αυταρχικών στρατιωτικών καθεστώτων – όπως παραδοσιακά συνέβαινε – αλλά και από την ισχυροποίηση των δυνάμεων της αγοράς και του διεθνούς κεφαλαίου. Γιατί η άσκηση της πολιτικής έχει χάσει σημαντικό έδαφος από την αυτονομία της και από το διαμεσολαβητικό ρόλο της ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις και συχνά υποτάσσεται από ισχυρά συστήματα εξουσίας. Το έλλειμμα δημοκρατίας που αυξάνει όλο και πιο πολύ στις ημέρες έχει πολλές αιτίες: κοινωνιολογικές και πολιτικές, ιδεολογικές και κοσμοθεωρητικές. Έχει όμως και εκπαιδευτικές αφετηρίες.
Γιατί, το σχολείο σήμερα χαρακτηρίζεται από παιδαγωγικό έλλειμμα. Όμως, η εκπαίδευση έχει ως βασική αποστολή τη διαμόρφωση ανθρώπων ενάρετων, με ισχυρή προσωπικότητα, με αγωνιστική στάση ζωής. Δεν έχει ως αυτοσκοπό την παροχή γνώσεων. Αυτό το καθήκον της εντάσσεται ως επιμέρους πεδίο σε ένα γενικότερο στερέωμα: στην καλλιέργεια του πνεύματος, στην προαγωγή της ελευθερίας του ανθρώπου, στη δημιουργία δίκαιης κοινωνίας, στη συνεχή ανάδειξη του ουμανισμού. Το έχει αναδείξει ο Περικλής στον Επιτάφιο: «ασκούμε τη σοφία και την ομορφιά, αυτός είναι ο τρόπος ύπαρξής μας».
Επομένως τόσο η ίδια η δημοκρατία ως το πιο φωτεινό πολιτικό σύστημα όσο και η εκπαίδευση ως ο πιο βασικός κοινωνικός θεσμός δεν συγκλίνουν μόνο αλλά αναπνέουν και ευδοκιμούν στην ανάδειξη των ίδιων σκοπών και στόχων και χαρακτηρίζονται από το ίδιο συστατικό και καταστατικό στοιχείο, το διάλογο, και «ο διάλογος είναι η ουσία για μια αγωγή που επιδιώκει την ελευθερία του ανθρώπου» (Π. Φρέιρε).
Το κρίσιμο ερώτημα τίθεται ως εξής. Το σχολείο θα διαπαιδαγωγεί στα βασικά προτάγματα του ανθρωπισμού και της δημοκρατίας ή θα υπηρετεί απλά και μόνο την αναπαραγωγή της κυρίαρχης κοσμοθεωρίας και των κοινωνιών των ανισοτήτων και της αδικίας; Θα οδηγεί τον άνθρωπο προς το βασίλειο της ελευθερίας ή θα γίνει εργαλειακό πεδίο για την περαιτέρω υποταγή του στις κάθε λογής μορφές εξουσίας;
Η Κριτική Παιδαγωγική είναι απόλυτη. «Ο κύριος σκοπός του σχολείου είναι παιδαγωγικός. Εάν όμως ο ρόλος και η λειτουργία του σχολείου εξεταστούν περισσότερο κριτικά, γίνεται φανερό ότι τα σχολεία συνεχώς περιορίζονται στο διδακτικό εκπαιδευτικό τους ρόλο και συνεχώς αναγκάζονται να υιοθετήσουν ένα παθητικό ρόλο «πομπού» που τα οδηγεί να αναπαράγουν, χωρίς καμιά κριτική, τις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές σχέσεις του status quo.
Αυτός ουσιαστικά είναι ένας ρόλος κοινωνικοποίησης: η χωρίς κριτική στάση προετοιμασία των μαθητών για συμμετοχή στο συγκεκριμένο κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο. Πολύ συχνά, τα σχολεία θεωρούν ως δεδομένη τη δομή της κοινωνίας αντί να την αντιμετωπίζουν ως προβληματική, παρόλο που είναι μια ανθρώπινη και κοινωνική κατασκευή, το προϊόν πολλών αποφάσεων και προσδοκιών. Το να δεχτούν τα σχολεία την υπόθεση ότι η κοινωνική μας δομή είναι «φυσική» ή «δεδομένη» είναι σαν να αφαιρούν από την εκπαίδευση την κριτική της λειτουργία και να στερούν από τα σχολεία το βασικό τους έργο» (Carr W., Kemmis S., Για μια κριτική εκπαιδευτική θεωρία).
Η δημοκρατία είναι τρόπος ζωής, ο πιο όμορφος τρόπος ζωής που ανοίγει διαρκώς νέους ορίζοντες προόδου στην ιστορία του ανθρώπου. Είναι διαρκώς μετασχηματιζόμενη και εξελισσόμενη. Δεν δίνεται δωρεάν από κάποιους. Κατακτιέται συνεχώς με όλο και πιο προοδευτικό περιεχόμενο. Αλλά η προαγωγή της δημοκρατικής κουλτούρας πρέπει να ξεκινήσει από την πρώτη γνωριμία των ανθρώπων με τον κόσμο, από το σχολείο. Οι σπόροι της πρέπει να πέσουν στο πιο εύφορο έδαφος της ζωής μας, εκείνο της παιδικής και εφηβικής ηλικίας. Και κυρίως όχι ως διδασκαλία κάποιου ειδικού μαθήματος αλλά ως άσκηση και ως βίωμα ζωής, ως τα πρώτα βήματα αυτογνωσίας και ετερογνωσίας.
Το σχολείο οφείλει να ρίξει πολλούς σπόρους δημοκρατικής διαπαιδαγώγησης σε όλες τις εκφάνσεις του: στο αξιακό του φορτίο και στο περιεχόμενό του, στον παιδαγωγικό διάλογο και στις σχέσεις εκπαιδευτικών και εκπαιδευόμενων, στην πολιτιστική του δραστηριότητα και στις δημιουργικές του πρωτοβουλίες, στην άσκηση της διοίκησης και στην καθημερινή του ζωή και κυρίως στην άσκηση του πνεύματος της ελευθερίας, γιατί «η ελευθερία είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για να μπορέσει να αρτιωθεί ο άνθρωπος» (Π. Φρέιρε).
- Αρθρογραφία: Κριτική θεώρηση
- Ακολουθήστε τη σελίδα μας στο facebook Φιλολογικός Ιστότοπος για να ενημερώνεστε για όλα τα εκπαιδευτικά θέματα.
