Γραμματική Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας: Αριθμητικά

 ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΑ

Αριθμητικά λέγονται οι λέξεις που φανερώνουν αριθμούς. Τα αριθμητικά είναι επίθετα, ουσιαστικά και επιρρήματα.

Αριθμητικά επίθετα

Τα αριθμητικά επίθετα είναι απόλυτα, τακτικά, χρονικά, πολλαπλασιαστικά και αναλογικά.

—Τα απόλυτα αριθμητικά επίθετα φανερώνουν ένα ορισμένο πλήθος  από όντα: εἷς, μία, ἕν, δύο, τρεῖς, τρία, τέσσαρες, τέσσαρα, πέντε, ἕξ, ἕπτά, ὀκτώ, ἐννέα, δέκα.

—Τα τακτικά αριθμητικά επίθετα φανερώνουν τάξη, δηλαδή τη θέση που κατέχει ένα ον σε μια σειρά από όμοιά του: πρῶτος-η-ον, δεύτερος-α-ον, τρίτος-η-ον, τέταρτος-άρτη-αρτον, πέμπτος-η-ον, ἕκτος-η-ον, ἕβδομος-όμη-ομον, ὄγδοος-όη-ον, ἔνατος-ἐνάτη-ἔνατον, δέκατος-δεκάτη-δέκατον.

—Τα χρονικά αριθμητικά επίθετα φανερώνουν χρόνο, δηλαδή ποια ημέρα, από τότε που άρχισε, τελειώνει η ενέργεια. Αυτά σχηματίζονται από το θέμα των τακτικών και λήγουν σε –αῖος: δευτεραῖος, τριταῖος, τεταρταῖος, πεμπταῖος, ἐναταῖος, δεκαταῖος.

—Τα πολλαπλασιαστικά αριθμητικά επίθετα φανερώνουν από πόσα απλά μέρη απαρτίζεται κάτι και λήγουν σε –πλοῦς: ἁπλοῦς, διπλοῦς, τριπλοῦς, τετραπλοῦς, πενταπλοῦς, ἑξαπλοῦς, ἑπταπλοῦς, ὀκταπλοῦς, ἐννεαπλοῦς, δεκαπλοῦς.

—Τα αναλογικά αριθμητικά επίθετα φανερώνουν πόσες φορές το ένα είναι μεγαλύτερο από το άλλο και λήγουν σε –πλάσιος: διπλάσιος, τριπλάσιος, τετραπλάσιος, πενταπλάσιος, ἑξαπλάσιος, ἑπταπλάσιος, ὀκταπλάσιος, ἐννεαπλάσιος, δεκαπλάσιος.

Αριθμητικά ουσιαστικά

Τα αριθμητικά ουσιαστικά φανερώνουν πλήθος από όμοιες μονάδες οποιουδήποτε είδους. Αυτά είναι όλα θηλυκά (αφηρημένα ουσιαστικά) σε –άς :μονάς, δυάς, τριάς, τετράς, πεμπάς, ἑξάς, ἑπτάς και ἑβδομάς), ὀκτάς, ἐννεάς, δεκάς.

Αριθμητικά επιρρήματα

Τα αριθμητικά επιρρήματα της αρχαίας ελληνικής φανερώνουν πόσες φορές επαναλαμβάνεται κάτι. Αυτά λήγουν σε –άκις ή –κις: ἅπαξ, δίς, τρίς, τετράκις, πεντάκις, ἑξάκις, ἑπτάκις, ὀκτάκις, ἐνάκις, δεκάκις.

Εκφορά των σύνθετων αριθμών στην αρχαία ελληνική

Οι αριθμοί που απαρτίζονται από μονάδες, δεκάδες, εκατοντάδες, χιλιάδες εκφέρονται στην αρχαία ελληνική με τρεις τρόπους:

α) προτάσσεται ο κάθε φορά μικρότερος πριν από το μεγαλύτερο με το συνδετικό και ανάμεσά τους: τρεῖς καί εἴκοσι καί ἑκατόν (123) – τρίτος καί εἰκοστός καί ἑκατοστός (123^ος),

β) προτάσσεται ο κάθε φορά μεγαλύτερος πριν από το μικρότερο με το σύνδεσμο καί ανάμεσά τους: ἑκατόν καί εἴκοσι καί τρία – ἑκατοστός καί εἰκοστός καί τρίτος,

γ) προτάσσεται ο κάθε φορά μεγαλύτερος πριν από το μικρότερο χωρίς να μεσολαβεί ο σύνδεσμος καί  (όπως στη νέα ελληνική): ἑκατόν εἴκοσι τρεῖς – ἑκατοστός εἰκοστός τρίτος.

Αλλά αριθμοί σύνθετοι από δεκάδες και το ὀκτώ ή το ἐννέα (18,19, 28,29, 38,39, 48,49 κ.ο.κ.) εκφέρονται συνήθως περιφραστικά με την αφαίρεση μιας ή δύο μονάδων και την αμέσως επόμενη δεκάδα (όπως λέμε σήμερα είκοσι παρά δύο, τριάντα παρά ένα κ.ο.κ). Για την περίφραση αυτή χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι τη μετοχή του ενεστώτα του ρήματος δέω (=χρειάζομαι, έχω έλλειψη) στον κατάλληλο κάθε φορά τύπο μαζί με τη γενική ἑνός ή μιᾶς ή δυοῖν: δυοῖν δέοντα εἴκοσι τάλαντα (=τάλαντα που χρειάζονται δύο για να γίνουν είκοσι, δηλαδή είκοσι παρά δύο = 18), μιᾶς δέουσαι εἴκοσι τριήρεις (19 τριήρεις), δυοῖν δέον τριακοστόν ἔτος (28^οέτος), ἑνός δέοντες τριάκοντα ἄνδρες (29 άνδρες) κ.ο.κ.

Εκφορά των κλασματικών αριθμών

Για την εκφορά των κλασματικών αριθμών οι αρχαίοι χρησιμοποιούσαν τα απόλυτα αριθμητικά όχι μόνο στον αριθμητή παρά και στον παρονομαστή, πάντοτε μαζί με το άρθρο, και συνόδευαν ή τον παρονομαστή με τη λέξη μέρος στη γενική του πληθυντικού (γενική διαιρετική) ή τον αριθμητή με τη λέξη μοῖρα (=μερίδιο). Για παράδειγμα ο κλασματικός αριθμός 2/7 λεγόταν: τῶν ἑπτά μερῶν τά δύο ή τῶν ἑπτά αἱ δύο μοῖραι.

Αν ο παρονομαστής ήταν μόνο κατά μία μονάδα μεγαλύτερος από τον αριθμητή, τότε έλεγαν μόνο τον αριθμητή μαζί με τη λέξη μέρος, χωρίς να αναφέρουν τον παρονομαστή: τά δύο μέρη (= 2/3), τά τρία μέρη (3/4), τά ἐννέα μέρη (9/10) κ.ο.κ.

Για τη συγγραφή της εργασίας χρησιμοποιήθηκε η σχολική γραμματική του Μιχ.Χ.Οικονόμου από τη φιλόλογο Δήμητρα Βεργιώτη.