Του Νίκου Τσούλια
Πρόκειται για ένα από τα πιο βασικά ζητήματα στην ιστορία της εκπαίδευσης, στο οποίο αποτυπώνεται με ανάγλυφο τρόπο η κρατούσα κουλτούρα και το κυρίαρχο αξιακό σύστημα της εποχής αλλά και η ιδεολογική διαπάλη και οι κοινωνικές αντιπαραθέσεις. Είναι προφανές ότι το όλο στερέωμα της παιδαγωγικής επηρεάζεται αποφασιστικά από το «συγκείμενο» αλλά και προβάλλει τα δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, όπως αυτά πηγάζουν από τα πορίσματα της επιστήμης και της εκπαίδευσης.
Μπορούμε βέβαια να ισχυριστούμε ότι είναι τα κοινωνικά και πολιτιστικά προτάγματα είναι εκείνα που διαμορφώνουν εν πολλοίς το μίγμα της αγωγής στα σχολεία ανάμεσα στους δύο πόλους «αυστηρότητα – χαλαρότητα», αρκεί να αναλογιστούμε το πώς ήταν συγκριτικά στο εν λόγω ζήτημα το σχολείο για παράδειγμα στη δεκαετία του 1960 και στη δεκαετία του 2010. Παλιότερα το σχολείο αντανακλώντας το όλο κλίμα των καιρών εκείνων ήταν ιδιαίτερα αυστηρό, ενώ μισό αιώνα αργότερα το εκκρεμές είχε πάει προς την άλλη πλευρά της ταλάντωσης.
«Παλιότερα – αν ο μαθητής είχε κακούς βαθμούς – ο γονέας έκανε παρατήρηση στο παιδί του, ενώ τώρα συμβαίνει το αντίστροφο και κάνει παρατήρηση – ούτε καν παράπονο – μόνο στον εκπαιδευτικό», μου τόνισε ένας συνάδελφος όταν τον ρώτησα να μου πει τη γνώμη του ανάμεσα στο σχολείο του «χθες» και του «σήμερα» στο εν λόγο θέμα υπερασπιζόμενος το “χθες”. Προφανώς οποιαδήποτε σύγκριση μπορεί να μην έχει και ιδιαίτερη σημασία, αφού κάθε εποχή έχει τα δικά της χαρακτηριστικά στοιχεία και δεν μπορεί να εξαχθεί κάποιο συμπέρασμα περί της ορθότητας της μιας ή της άλλης άποψης. Ακόμα και το περιεχόμενο των εννοιών που συζητάμε δεν είναι το ίδιο σε έναν εκπαιδευτικό που έχει βιώματα ως μαθητής σε ένα σχολείο της δεκαετίας του 1960 και σε έναν που έχει τη σχετική αναφορά σε σχολείο της δεκαετίας του 1980, ενώ η διαφοροποίηση αυτή συνεχίζεται και με βάση τις ιδεολογικές και κοσμοθεωρητικές αναφορές τους κλπ
Συζητάμε λοιπόν στο κλίμα του «σήμερα» και με το βλέμμα μας πάντα στραμμένο στο μέλλον, αφού έτσι κι αλλιώς κάθε πτυχή της εκπαίδευσης και της αγωγής αναφέρεται στο «αύριο». Η εποχή μας δεν έχει αποσαφηνισμένο το πολιτισμικό της παράδειγμα όσον αφορά το αξιακό φορτίο της παιδαγωγικής. Θεωρητικά αναφέρεται στο «ουμανιστικό παράδειγμα», αλλά στην πραγματικότητα είναι σχεδόν πλήρως υποταγμένο στην εμπορευματοποίηση και στην ιδεολογία της αγοράς. Το σχολείο βιώνει την πιο μεγάλη αντίφαση της κοινωνίας. Βρίσκεται στην «εμπόλεμη ζώνη» μεταξύ των κοινωνικών δυνάμεων και των δυνάμεων του καπιταλισμού. Γι’ αυτό και διατρέχεται από ένα ισχυρό πλέγμα αντιθετικών λειτουργιών.
Η αυστηρότητα – όπως εκφράστηκε στα παλιότερα χρόνια στη σχολική εκπαίδευσή μας – δεν έχει σήμερα κανένα νόημα. Αυτό δεν παραπέμπει αυτόματα στο ακριβώς άλλο άκρο, όπως ισχυρίζονται με περισσή ευκολία και εξίσου περισσή βιασύνη οι θιασώτες του αυταρχισμού. Το σχολείο έχει πάντα κανόνες στη λειτουργία του και προσπαθεί να τους τηρεί, γιατί έτσι όχι μόνο διαμορφώνει καλύτερα το μαθησιακό του περιβάλλον αλλά και γιατί διαπαιδαγωγεί σε στοιχεία που είναι βασικά για την κοινωνικοποίηση των παιδιών και των νέων. Ωστόσο, εκείνο που πρέπει το σχολείο να αποπνέει είναι το έντονο κλίμα αγάπης και ξεχωριστής φροντίδας για όλους τους μαθητές.
Το σχολείο αποτελεί έναν κοινωνικό θεσμό που έχει συσταθεί εδώ και πολλούς αιώνες για να εξανθρωπίσει τον άνθρωπο, να τον καθοδηγήσει στα μεγάλα προτάγματα του ουμανισμού, να συνεργήσει αποφασιστικά στη μελλοντική αυτοπραγμάτωσή του και στην προαγωγή της ελευθερίας του πνεύματός του. Είναι ένας χώρος που τον καθορίζουν οι ανθρώπινες σχέσεις και δεν έχει καμιά συσχέτιση με όλους τους άλλους θεσμούς των σύγχρονων κοινωνιών, στους οποίους κυριαρχεί η έννοια του στενού συμφέροντος και οι αξίες των υλικών αγαθών. Για να πραγματώσει, ως εκ τούτου, την αποστολή του μόνο μέσα σε ένα περιβάλλον διάχυτης αγάπης και έντονης και συστηματικής μέριμνας μπορεί να κινηθεί.
Πολλοί πολίτες θεωρούν ότι η αυστηρότητα εξασφαλίζει με έναν αυτόματο τρόπο την αγωγή του παιδιού, γιατί το φασκιώνει μέσα στα πλαίσια που θεωρεί σωστά το σχολείο. Για μερικούς θεωρώ ότι αυτό συνιστά απλώς μια εσφαλμένη αντίληψη, αλλά για πολλούς η επίκληση της αυστηρότητας είναι προσχηματική και τη θέτουν ως καλοπροαίρετη προμετωπίδα για να μην φαίνεται το περιεχόμενο του αυταρχισμού, το οποίο είναι και το μόνο που τους απασχολεί και το μόνο που επιδιώκουν, και το οποίο παραπέμπει σε αντιδημοκρατικές πολιτικές αντιλήψεις.
Όταν ο μαθητής νιώθει ότι το σχολείο και ο εκπαιδευτικός είναι πολύ «κοντά» του, ότι ενδιαφέρονται γι’ αυτόν με περισσή αγάπη, τότε καταθέτει σε μεγάλο βαθμό την ψυχή του. Αλλά αυτό δεν είναι το άπαν για την αφετηρία της αγωγής και της εκπαίδευσης;
