Του Νίκου Τσούλια
Εν αρχή ην ο Μύθος. Ο Μύθος αποτελεί την πρώτη απόπειρα του ανθρώπου να συνάψει την νεοαναδυόμενη σκέψη του με την πραγματικότητα, να προσδιορίσει τις πρώτες αχνές γραμμές των στοχαστικών του οριζόντων, να δώσει ερμηνείες και εξηγήσεις σε ό,τι τον περιβάλλει για να μπορεί στη συνέχεια να μετασχηματίζει το περιβάλλον του και τον εαυτό του.
Είναι το στάδιο εκείνο της εξέλιξής του που η Φύση (με τις αντιξοότητές της και τις δυσκολίες της) επικυριαρχεί επί του ανθρώπου, αλλά σιγά – σιγά μέσα σε χιλιάδες χρόνια ο άνθρωπος θα καταφέρνει να μετασχηματίζει τη Φύση όλο και πιο πολύ, έτσι ώστε να βελτιώνει τη ζωή του. Πρόκειται για το πιο αποφασιστικό βήμα της δημιουργίας του έμφρονα ανθρώπου και ουσιαστικά συνδέεται με την ανάδυση της λογικής του.
Αλλά ας δούμε μερικές σκέψεις γύρω από την έννοια του Μύθου. «Μύθος στη γλώσσα μας σημαίνει μια μη πραγματική ή αλληγορική διήγηση. Αυτή η διήγηση χαρακτηρίζεται από μια παντελή έλλειψη ελέγχου των παραστάσεων με την πραγματικότητα. Οι έννοιες που βρίσκονται στη βάση των μυθικών παραστάσεων δεν επαληθεύονται με την εμπειρία και δεν κατανοούνται. Μυθικές παραστάσεις υπάρχουν, από τότε που υπάρχουν άνθρωποι. Είναι δύσκολο να προσδιορίσει κανείς χρονικά την εποχή που χαρακτηρίζεται μυθική. Οι πρώτες γραπτές μυθικές παραστάσεις, που έχουν διασωθεί, ανάγονται στον ‘Ομηρο και τον Ησίοδο. Αυτοί δίδαξαν για την καταγωγή των θεών (θεογονίες) και τη γένεση του κόσμου (κοσμογονίες), για τη ζωή και τους ανθρώπους.
Σύμφωνα με τη μυθολογία, που περιέχεται στα έπη του Ομήρου (στο 800 π.Χ.) Ιλιάδα και Οδύσσεια, οι αιτίες για όλο το γίγνεσθαι βρίσκονται στις θεότητες της θάλασσας Ωκεανό και Τηθύ όπως και στο νερό. Και η ιστορία είναι, σύμφωνα με την παρουσίαση του Ομήρου, προϊόν της θεϊκής θέλησης. Όχι μόνο ένας θεός, αλλά ένας μεγάλος αριθμός από θεούς λαμβάνει μέρος στην ιστορία. Η Μοίρα σημαίνει μυστικές δυνάμεις, που ενεργούν παρασκηνιακά. Όμως η τελευταία πρόθεση της Μοίρας δεν εξιχνιάζεται στον Όμηρο. Παραμένει κρυμμένη στο σκοτάδι»[i].
Εν αρχή ην ο Μύθος. Αλλά και όταν ο Μύθος άρχισε να μετασχηματίζεται σε Λόγο, ένας μέρος του παρέμεινε για να μάς συνδέει με το πιο κρίσιμο κομμάτι του πρωτόλειου πολιτισμικού μας παρελθόντος αλλά και για να μας προσφέρει δυνατότητες μιας νέας μυθολογικής θεώρησης του Κόσμου μετά την ορθολογική απομάγευσή του με περισσότερους συμβολισμούς αυτή τη φορά, με λιγότερους φόβους και με πιο έντονη την ποιητική διάθεση. Δεν είχαμε δηλαδή μια πλήρη αντικατάσταση του Μύθου από το Λόγο αλλά τη μετεξέλιξή του και την κυριαρχία του Λόγου έναντι του Μύθου. Η συνύπαρξή τους βασίζεται στην κυριαρχία αυτή αλλά με την παράλληλη διατήρηση ιχνοστοιχείων του Μύθου.
Τώρα δεν δημιουργεί πρωτίστως ο Μύθος τη σκέψη μας αλλά η σκέψη μας το Μύθο. Με άλλα λόγια ενυπάρχει στη σκέψη μας και ένα μέρος της πρωτόλειας σκέψης του μακρινού προγόνου μας όταν άρχισε να θέτει ερωτήματα και να κατακτά μέσα από πολύχρονες διαδικασίες τη γλώσσα του και την πνευματική του επικοινωνία. Όπως ένας άνθρωπος διατηρεί ανεξάρτητα από τη θέλησή του στοιχεία της παιδικότητάς του καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, έτσι και το είδος μας διατηρεί μυθολογικά χαρακτηριστικά των πρώτων βημάτων του Homo Sapiens και των προγονικών μορφών των διάφορων ειδών του Homo που προϋπήρξαν του Homo Sapiens.
Κάποια στοιχεία του Μύθου όμως δείχνουν να επιστρέφουν από εκείνες τις πρωτόγονες μορφές του και να διαμορφώνουν μια γκρίζα σκιά νεομυθολογίας, που επιχειρεί να υπερβεί το κατακτημένο πεδίο του ορθολογισμού με σαφή πρόθεση να τον αντικαταστήσει! Πρόκειται είτε για θρησκευτικού περιεχομένου απόπειρες είτε για μεσαιωνικές και σωτηριολογικές αντιλήψεις είτε για καθαρά σκοταδιστικά ρεύματα σκέψης που επιθυμούν ανορθολογικές θεωρήσεις της πραγματικότητας για διάφορους κάθε φορά λόγους. Σ’ αυτή την περίπτωση, η σύγκρουση Λόγου και Μύθου είναι πάντα ανοιχτή, είναι διαρκής και ίσως να μην έχει οριστικό τέλος.
Ο Μύθος είναι η πρώτη απόπειρα του ανθρώπου να εξηγήσει ό,τι τον περιβάλλει, έχει την αυταξία του και τη σπουδαιότητά του τόσο στη βιολογική ανθρωπογένεση όσο και στην ιστορία του ανθρώπινου είδους. Δίνει τη δυνατότητα σε κάθε άνθρωπο να ερμηνεύει ως προέκταση στην κοινή ορθολογική ερμηνεία τη δική του θεώρηση των πραγμάτων. Έτσι αποφεύγει δύο τυραννίες, αφενός τη μονομερή επιβολή της κοινά αποδεκτής ερμηνείας – όπου αυτός δεν θα έχει κάποιου είδους προσωπική συμμετοχή – και αφετέρου την απόλυτα δική του αυθαίρετη θεώρηση των πραγμάτων, όπου δεν θα προσεγγιζόταν κανενός είδους αντικειμενικής αντίληψης.
Ο Μύθος σήμερα έχει νόημα και αξία ως προέκταση του Λόγου. Δεν μπορεί να αντικαταστήσει το Λόγο. Και ο Λόγος δεν μπορεί να τον υποκαταστήσει πλήρως αλλά σε κάθε περίπτωση θα έχει τον … «πρώτο λόγο». Η ομορφιά του σύγχρονου Μύθου έγκειται στη δυνατότητά του να μην αφήνει τη σκέψη του ανθρώπου στην πλήρη απομάγευση του Κόσμου και της Ζωής, να διατηρεί την αινιγματικότητα, την απορία και το θαυμασμό ως συστατικά και ουσιώδη στοιχεία του στοχασμού μας. Γιατί αν τα πάντα έχουν ερμηνευτεί πλήρως και οριστικώς, ποιο θα είναι το περιεχόμενο και το νόημα της έρευνας και της αναζήτησης;
