Της Νικολέτας Θάνου
“Θέλει αρετήν και τόλμην η ελευθερία” Ανδρέας Κάλβος
“Ολίγον φως και μακρινό σε μέγα σκότος κι έρμο”, “πάντ’ ανοιχτά πάντ’ άγρυπνα τα μάτια της ψυχής μου” Διονύσιος Σολωμός
Θα ήθελα η ελευθερία να είχε πρόσωπο. Σίγουρα θα ήταν ένα πρόσωπο φωτεινό, σαν τα πρόσωπα των αγίων, που η γαλήνη της ψυχής και η θεϊκή ενατένιση τα κοσμεί με μια λάμψη απόκοσμη, εξωπραγματική. Μπορεί βέβαια να προσομοίαζε με την Ελευθερία –Θεά του “Ύμνου εις την Ελευθερίαν” του Δ. Σολωμού, που συμβόλιζε την αθάνατη ψυχή της Ελλάδας, ή την εσωτερική – ηθική ελευθερία των “Ελεύθερων Πολιορκημένων” και των Ωδών του Κάλβου, ως πνευματική κληρονομιά του Στωικού Φιλοσόφου Επίκτητου, συνυφασμένη άμεσα με το υψηλό αίσθημα της Ευθύνης. Ή πάλι την Ελευθερία του Ευγένιου Ντελακρουά, τη Λιμπερτάς, η οποία οδηγεί το λαό ξυπόλυτη και με γυμνό στήθος, όμοια με αρχαία ελληνική θεά, κραδαίνοντας ντουφέκι και ξιφολόγχη και καθοδηγώντας τον επαναστατημένο λαό του Παρισιού ενάντια στην καταπίεση της Μοναρχίας. Σε κάθε περίπτωση όμως, μια ελευθερία συνυφασμένη άμεσα με την ελεύθερη βούληση και κατ’ επέκταση με την ανεξαρτησία και την τόλμη στην αδέσμευτη υλοποίηση των επιθυμιών.
Θα μπορούσε, ωστόσο, η σύγχρονή της εικόνα να ήταν κάπως διαφορετική, ισχνή, σκιώδης, ρακένδυτη, δέσμια κυρίως αόρατων καταναγκασμών, που θα έσερνε το εξαθλιωμένο της κουφάρι ανάμεσα στους ανθρώπους, οι οποίοι την εγκατέλειψαν στους ισχυρούς να την κουμαντάρουν κατά πώς θέλουν. Καθώς στις μέρες μας το περιεχόμενο της ελευθερίας έχει παρεξηγηθεί, παρερμηνευτεί και αλλοιωθεί ποικιλοτρόπως, θα μπορούσε ίσως να διακρίνει κανείς ένα ανεπαίσθητο μειδίαμα στο πρόσωπό της , σαν αυτό που αμυδρά διακρίνεται στα πρόσωπα αναγεννησιακών μορφών, όπως της Μόνα Λίζα του Ντα Βίντσι ή των αρχαίων κορών, που κοσμούσαν τους ιερούς ναούς και όχι μόνο. Βέβαια, το μειδίαμα των αρχαίων κορών ή κούρων φανέρωνε τη χαρά του ανθρώπου απέναντι στο θαύμα του κόσμου, ενώ της Μόνα Λίζα θα το έλεγες και ειρωνικό. Το μειδίαμα της Ελευθερίας, όμως, που θα ατένιζε τον κόσμο μας μέσα από τις συνθήκες μιας προϊούσας σήψης θα ήτα σίγουρο θλιμμένο, μια χαρμολύπη απροσδιόριστη, εύκολα όμως ερμηνεύσιμη δεδομένων των συνθηκών.
Αμέτρητες οι παραβιάσεις της ελευθερίας ανά τον κόσμο. Βασικές ατομικές ελευθερίες, κοινωνικές και πολιτικές ελευθερίες του ανθρώπου συρρικνώνονται, η ελευθερία κινήσεων περιορίζεται και ο άνθρωπος γίνεται ενεργούμενο, πιόνι στα χέρια ισχυρών δυνάμεων που αδυνατεί να ελέγξει. Οι αγώνες που σηματοδότησαν το πέρασμα στη νέα εποχή, οι ματωμένοι αγώνες για τη θεμελίωση θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, έχουν περάσει προ πολλού στη σφαίρα της λήθης και θεωρούνται πλέον παρωχημένο μέσο ατομικής χειραφέτησης από κάθε ύπουλη μορφή εξάρτησης που εποφθαλμιά την κάμψη κάθε εσωτερικής αντίστασης.
Ως αρχαιοελληνικές τραγικές φιγούρες οι πολίτες του κόσμου συνθλίβονται στα γρανάζια των γρήγορων ρυθμών της εποχής μας αναζητώντας τον χαμένο χρόνο , τον οποίο ανέλπιστα βρίσκουν με τη συμβολή μιας αιφνίδιας επιδημικής κρίσης , η οποία βάζει προσωρινά φρένο στις ιλιγγιώδεις ταχύτητες που είχαν αναπτύξει. Και πάλι όμως η ελευθερία απειλείται με το χειρότερο τρόπο.
Οι κοινωνίες της επιτήρησης με τους εθιστικούς έξυπνους τρόπους παρακολούθησης έχουν εισβάλλει αυθάδικα στην ιδιωτική σφαίρα των πολιτών καταστρατηγώντας βασικές ανθρώπινες ελευθερίες. Αποτελεί κι αυτό μια μορφή κατάχρησης της εξουσίας των τεχνολογικά ισχυρών με ισχυρές δόσεις αμοραλισμού, ενταγμένης στο πλαίσιο της «αθώας» τεχνοεπιστημονικής εξέλιξης. Καμία όμως μορφή αντίστασης δε σκιάζει το δυστοπικό ορίζοντα αυτής της νέας μορφής υποδούλωσης, εφόσον οι χρήστες των νέων τεχνολογιών αδυνατούν να συλλάβουν ότι ακτινογραφούνται καθημερινά και από έξυπνες συσκευές που αφειδώς χρησιμοποιούν, ώστε να προσβάλλονται ατομικές ελευθερίες, όπως το δικαίωμα στο ιδιωτικό απόρρητο, το δικαίωμα της ελεύθερης σκέψης και έκφρασης, το δικαίωμα της πληροφοριακής αυτοδιάθεσης.
Ο Μεγάλος Αδερφός καιροφυλαχτεί, θέτει ατομικές και κοινωνικές μετασχηματιστικής φύσεως παραμέτρους και μετά βεβαιότητος γνωρίζει ότι η παντοδυναμία του τροφοδοτείται από την αδράνεια του συνόλου, εφόσον η ψηφιακή εξέλιξη δεν είναι δυνατό αλλά ούτε και θεμιτό να αναχαιτιστεί. Αναζητά ο άνθρωπος να βρει τα παράθυρα σε αυτές τις σκοτεινές κάμαρες της ανελευθερίας του, –για να μνημονεύσω τον Καβάφη – αλλά πάλι δεν τολμά.” Ίσως το φως θα ‘ναι μια νέα τυραννία. Ποιος ξέρει τι καινούργια πράγματα θα δείξει”.
Κατά τον ίδιο τρόπο, οι παραβιάσεις των εξωτερικών του ελευθεριών αποτελούν καθημερινές νομοτελειακές εκφάνσεις μέσα από την συνέχιση των ψυχροπολεμικών πολέμων μεταξύ των κρατών, τις αδιάλειπτες απειλές κατά των λαών που διωκόμενοι αναζητούν νέες πατρίδες, τις πυραυλικές δοκιμές, τις βομβιστικές επιθέσεις που μετρούν εκατοντάδες νεκρούς καθημερινά, τη στέρηση, τη φτώχεια, την απαιδευσία, τη βία σωματική και ψυχολογική.
Στο ίδιο πλαίσιο σε ανελεύθερα κράτη , με ρομφαία το δεσποτισμό, η ανθρώπινη ζωή κρίνεται μηδαμινής αξίας και αφαιρείται αβασάνιστα και εύκολα, ενώ την απαιδευσία τρέφουν και συντηρούν προκαταλήψεις, δόγματα και αυθεντίες, που συρρικνώνουν τη σκέψη και ατροφούν το πνεύμα με άμεσο παρεπόμενο τον περαιτέρω έλεγχο των κοινωνιών και την συνακόλουθη καταβαράθρωσή τους στο σκοταδισμό.
Οι όποιες προσπάθειες του σύγχρονου ανθρώπου να αποδείξει την επικράτηση της πνευματικής επί της υλικής του υπόστασης, των αρετών επί των παθών του, αποδείχτηκαν προσπάθειες συσσίφιες, και ως εκ τούτου μάταιες. Απαιτείται μια άλλου είδους συλλογικότητα, που θα υπερβαίνει τα αυστηρά περιχαρακωμένα ατομικά πλαίσια στοχεύοντας στην εξυγίανση σε κάθε επίπεδο με μια καθοδήγηση ιστορική, πνευματική και εν γένει ανθρωποκεντρική, με σεβασμό του ισχυρότερου στον ανίσχυρο έστω και αν αυτό αντιβαίνει σε αιώνιους φυσικούς νόμους. Το « Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος» και η αναμόρφωση της πολιτικο – κοινωνικής ζωής με στόχο την ευδαιμονία του πολίτη, κατά το Πρωταγόρα, προκύπτει αβίαστα ως αδήριτη ηθική επιταγή, από τη στιγμή μάλιστα η εποχή μας πληροί τις προϋποθέσεις.
Το σύνολο της ανθρωπότητας βιώνει μια μορφή ολοκληρωτικής ανελευθερίας. Το χλιαρό και αμυδρά ειρωνικό μειδίαμα του σύγχρονου απεικάσματος της Ελευθερίας με την οποία θα λαχταρούσα να συνομιλήσω, σίγουρα θα αντίκριζε με πικρία τα Έργα και τας Ημέρας του σύγχρονου ανθρώπου , ως ξένη πλέον μορφή, αλλότρια προς τον “σοφό” , σκλάβο στα δεσμά του, άνθρωπο του 21ου αι . Καθώς όμως θεμέλιο της ευτυχίας είναι η ελευθερία – σύμφωνα με την περίφημη φράση από τον επιτάφιο λόγο του Περικλέους,” και το εύδαιμον, το ελεύθερον, το δ’ ελεύθερον το εύψυχον” – οφείλει πάραυτα ο άνθρωπος να σταματήσει την εκλογικευμένη θέαση της ζωής του και να την αντιμετωπίσει από μια σφαίρα ανώτερη, εκεί όπου η απόκτηση της ελευθερίας συνιστά συνάρτηση της ψυχικής δύναμης και της γενναιότητας που θα κατευθύνει στη συνέχεια την ελεύθερη προσέγγιση των υλικών και πνευματικών απολαύσεων κατά το δοκούν.
Θέλει αρετή και τόλμη λοιπόν η ελευθερία και εκεί πρέπει να εστιάσουν τα εκπαιδευτικά και πολιτικά συστήματα, στη διάπλαση ελεύθερων πολιτών, η ψυχή των οποίων «δε θα ξαστοχά τον εαυτό της». Αυτό είναι το ανώτερο χρέος του κάθε διδασκάλου, υπέρμαχου των ατομικών ελευθεριών: Η διάπλαση ελεύθερων προσωπικοτήτων. Αυτό είναι το διακύβευμα που θα κρίνει το ηθικό και πολιτικό ανάστημα των πραγματικά πεπαιδευμένων, ώστε να μπορέσουμε κάποια στιγμή να απεικονίσουμε τη σύγχρονη ελευθερία χωρίς δεσμά. Όπως επιτάσσει η ουσία της και όχι οι ταγμένοι προαγωγοί του αφανισμού της.
