Με τη ματιά της Andrea Marcolongo: Όταν η Διδώ και ο έρωτας στην Αινειάδα φωτίζουν το γυναικείο ζήτημα
Την Ιταλίδα συγγραφέα και ελληνίστρια Andrea Marcolongo τη «συνάντησα» μέσα από το τελευταίο έργο της «Το Δίδαγμα της Αινειάδας ή Πώς ο Βιργίλιος μπορεί να σε βοηθήσει σε δύσκολους καιρούς». Αναμφίβολα, τα υπαρξιακά ζητήματα που αναδύονται μέσα από το έργο του Βιργίλιου είναι διαχρονικά και πάντα επίκαιρα και η συγκεκριμένη μελέτη της συγγραφέα αποτελεί μία αξιοπρόσεκτη προσπάθεια να τα ανασύρει από τα βάθη των αιώνων παρουσιάζοντάς τα στον αναγνώστη με ένα τρόπο ανατρεπτικό θα έλεγα, καθώς το παρόν είναι αυτό που οδηγεί σε μία εκ νέου νοηματοδότηση του παρελθόντος, ίσως και σε μια αναψηλάφηση σωτήρια ή λυτρωτική. Και όταν το κατακερματισμένο παρόν καλεί σε βοήθεια, δεν μπορεί, παρά αυτή να την αναζητήσει στα μνημειώδη έργα που σφράγισαν εποχές εξίσου ταραχώδεις και δύσκολες. Σε αυτή τη περίπτωση, οι άνθρωποι του πνεύματος που εντρυφούν στην τέχνη του λόγου, υποπίπτουν στο άλγος του νόστου, της επιστροφής στις ρίζες της υπαρξιακής αναζήτησης και του ανθρώπινου πόνου που είναι αναπόδραστος, αλλά απαραίτητος για την κατανόηση των πραγμάτων και του εαυτού. Και σχεδόν νομοτελειακά ο πνευματικός αμητός είναι πλούσιος.
Μέσα λοιπόν από μια τέτοια εντρύφηση, η ελληνίστρια συγγραφέας , πέρα από τα άλλα θεμελιώδη ζητήματα με τα οποία καταπιάνεται στην ανάλυσή της, όπως το πεπρωμένο, που δεν αφήνει περιθώρια επιλογής, την αγωνιστικότητα, την πίστη στο χρέος, στην ατομική ευθύνη, που ορίζει την pietas του Αινεία, τη δύναμη της πίστης στον άνθρωπο, που αντιστέκεται στις δίνες των καιρών, στρέφει την προσοχή της και στην ψυχολογία της γυναίκας. Στην ψυχολογία μιας γυναίκας, η οποία σε μια κοινωνία αποκλειστικά ανδροκρατούμενη, όπως η αρχαία, δεν μπορούσε παρά να ήταν τάλαινα, δύστηνος, infelix (δυστυχής) . Άραγε, έχει αλλάξει κάτι στη σημερινή;
Είναι άξιο αναφοράς ότι εφόσον η Αινειάδα σχεδιάστηκε στη βάση της οικοδόμησης και όχι της βιαιότητας ή της αγριότητας, ακόμα και η θέση της γυναίκας παρουσιάζεται ιδωμένη από την ίδια οπτική, σύμφωνα με τη Marcolongo. Αν εστιάσουμε στα λεγόμενα της συγγραφέα, η οποία υπερθεματίζει πως «στον κλασικό κόσμο η ποίηση ήταν πάνω απ’ όλα πράξη πολιτική και ότι οι λέξεις επιλέγονταν όχι μόνο στη βάση του τρόπου θέασης του κόσμου, αλλά στη βάση του πώς ήθελαν να σκέφτεται με τη σειρά του ο αναγνώστης», θα καταλήγαμε στο συμπέρασμα πως ο Βιργίλιος δίνει στον – μέγα (magnus) αν μη τι άλλο – έρωτα της Διδώς και του Αινεία μια διάσταση βαθιά ανθρωπολογική και αρκούντως εξτρεμιστική για τα τότε δεδομένα. Μια διάσταση που προσδίδει στη Διδώ ως γυναικεία μορφή το στάτους μιας γυναίκας με τη δική της αυτόνομη ψυχική αξιοπρέπεια. Με το δικό της αίσθημα ευθύνης. Μιας γυναίκας που υποφέρει με αξιοπρέπεια και πεθαίνει με αξιοπρέπεια για τον έρωτα που δεν ήρθε ποτέ και όχι για τον έρωτα που της στέρησε το βασιλόπουλο του παραμυθιού.
Πορτρέτο γυναικείας χειραφέτησης η Διδώ; Η προσέγγιση της Marcolongo γεννά τον προβληματισμό, αλλά οι απαντήσεις δίνονται από τον κάθε αναγνώστη – στρια ξεχωριστά. Η Διδώ αυτοκτονεί όταν ο έρωτάς της δε βρίσκει τη δέουσα ανταπόκριση, αλλά αυτοκτονεί σαν άντρας πέφτοντας πάνω στο ξίφος του Αινεία. Επιλέγει την αντρική έξοδο , την ηρωική, η βασίλισσα της Καρχηδόνας. Η εξέγερση αφορά την ελευθερία της επιλογής και δείχνει το δρόμο, τον τρόπο, με τα τότε γνωστά μέσα, αλλά και την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης για το λάθος της (culpa). Ίσως και μόνο με τον τρόπο που επιλέγει να δώσει τέλος στη ζωή της η Διδώ, δείχνει ότι εξεγείρεται ενάντια στο στερεότυπο της γυναίκας που έχει λόγο ύπαρξης μόνο ως υπάκουη σύζυγος κάποιου. Έκδηλη εδώ η τραγικότητα της επικής ποίησης πράγματι, έκδηλη και η έκφραση σεβασμού του Βιργίλιου στη γυναίκα, η οποία αυτονομείται με τρόπο που οι σύγχρονες γυναίκες δύσκολα θα αντιλαμβάνονταν.
Πρόκειται αναμφίβολα για μια πολιτική προσέγγιση ιδιαίτερη, εφόσον ο έρωτας διατηρεί ατόφια τη σφοδρότητα και τη δύναμή του απεκδυόμενος τον ρομαντικό του χρωματισμό χάριν της γυναικείας αποθέωσης. Ο έρωτας γίνεται ευθύνη και η τραγική του κατάληξη αποτέλεσμα προσωπικής επιλογής, όταν εκ των προτέρων «γιγνώσκεις» . Ο Βιργίλιος , όπως πολύ σωστά επισημαίνει η Marcolongo, δεν φοβήθηκε να ρωτήσει ανοιχτά την Διδώ: «Πώς είσαι;». Και εξίσου ανοιχτά να μεταφέρει την απάντηση: «Είμαι καταρρακωμένη, συντετριμμένη, τρελαμένη μαινάδα, γιατί έτσι επέλεξα να είμαι». Στην ουσία είναι εκείνη που δεν ξέρει να φροντίσει και να σεβαστεί τον εαυτό της, και γι’ αυτό ουσιαστικά ”πάσχει”. Δεν πρόκειται για μια αυστηρή και ορθολογιστική τοποθέτηση, υπονομευτική της φύσης του έρωτα. Ο Βιργίλιος προλαμβάνει, και μέσα από το πάθος, με την έννοια της συμφοράς, του παθήματος, νουθετεί. Ας τον ακούσουμε.
Η ανάγνωση του βιβλίου το “Δίδαγμα της Αινειάδας ή πώς ο Βιργίλιος μπορεί να σε βοηθήσει σε δύσκολους καιρούς» είναι αξιόλογο, γιατί θέτει ερωτήματα για πληθώρα θεμάτων που ταλανίζουν το σύγχρονο άνθρωπο, ωθεί στην ενδοσκόπηση, διακηρύσσει την αξία της σταθερότητας στο στόχο, την καταπολέμηση του φόβου, την ελπίδα μέσα από μία πρωτότυπη και ιδιαίτερα οξυδερκή μελέτη του θεμελιακού έργου του Βιργίλιου, χωρίς να εξαντλεί, χωρίς να κουράζει. Το βιβλίο είναι απότοκο της σύγχρονης ζοφερής πραγματικότητας, ενώ η κριτική ματιά της Ιταλίδας ελληνίστριας Μarcolongo σε συνδυασμό με την συνθετική της σκέψη, τη διανοητική της διαύγεια και τη στοχαστική της διάθεση δίνουν ένα έργο που αξίζει να διαβαστεί ακόμα και αν για κάποιους η επαφή με την Αινειάδα του Βιργίλιου αποτελεί μια μακρινή ανάμνηση των φοιτητικών χρόνων ή για κάποιους άλλους απλά ένα αδιάφορο συγγραφικό απολίθωμα – ιδίως για τις νεότερες γενιές, των οποίων η σχέση με την κλασική παιδεία είναι τουλάχιστον ελλειμματική.
Εν κατακλείδι, για να μιλήσουμε απλά, όπως και η σπουδαία Ιταλίδα ελληνίστρια, που έδωσε το ερέθισμα στη γράφουσα να προβεί στη συγκεκριμένη προσέγγιση, αυτό που πρέπει να συγκρατήσει ο αναγνώστης είναι το εξής : Η Αινειάδα μιλάει για το πώς από όλο αυτό το σκόρπισμα της ζωής κανείς δε μπορεί ποτέ να αποδεσμευτεί. Αντίθετα, πρέπει να αντιστέκεται ξανά και ξανά. Ως το τέλος.
