Θέματα 2024 – Αρχαία Ελληνικά – Ημερήσιο Λύκειο – Εσπερινό Λύκειο
Πανελλήνιες 2024 | 04.06.2024
Αρχαία Ελληνικά Ανθρωπιστικού Προσανατολισμού
………………………………………………………………..
Σχολιασμός εκφωνήσεων
Επάρκεια και πληρότητα μελέτης απαιτούσαν οι εκφωνήσεις του διδαγμένου κειμένου που δόθηκαν σήμερα στους υποψηφίους του Ανθρωπιστικού Προσανατολισμού. Στο δεύτερο σκέλος της εξέτασης οι εκφωνήσεις του αδίδακτου κειμένου ήταν διαβαθμισμένης δυσκολίας και απαιτούσαν ιδιαίτερα ανεπτυγμένη ικανότητα στην κατανόηση του αρχαίου κειμένου.
………………………………………………………………..
Ενδεικτικές απαντήσεις
Θέμα Α1
- Λάθος («ἵνα μὴ κατὰ πόλεις μηδὲ δήμους οἰκῶμεν ἰδίοις ἕκαστοι διωρισμένοι δικαίοις»)
- Σωστό («ὥσπερ ἀγέλης συννόμου νόμῳ κοινῷ συντρεφομένης»)
- Λάθος («Οὐ γὰρ, ὡς Ἀριστοτέλης συνεβούλευεν αὐτῷ, τοῖς μὲν Ἕλλησιν ἡγεμονικῶς τοῖς δὲ βαρβάροις δεσποτικῶς χρώμενος, καὶ τῶν μὲν ὡς φίλων καὶ οἰκείων ἐπιμελόμενος τοῖς δ’ ὡς ζῴοις ἢ φυτοῖς προσφερόμενος, πολέμων πολλῶν καὶ φυγῶν ἐνέπλησε καὶ στάσεων ὑπούλων τὴν ἡγεμονίαν»)
- Σωστό («οὓς τῷ λόγῳ μὴ συνῆγε τοῖς ὅπλοις βιαζόμενος»)
- Λάθος («προσέταξεν ἡγεῖσθαι πάντας, ἀκρόπολιν δὲ καὶ φρουρὰν τὸ στρατόπεδον, συγγενεῖς δὲ τοὺς ἀγαθούς, ἀλλοφύλους δὲ τοὺς πονηρούς»)
Θέμα Β1
Η εκστρατεία του Αλέξανδρου δημιούργησε ένα οικουμενικό κράτος που εκτεινόταν από την Αδριατική ως τον Ινδό ποταμό και από την Κασπία ως την Αίγυπτο. Το κράτος αυτό περιλάμβανε ένα μεγάλο πλήθος λαών με διαφορετικές γλώσσες, θρησκείες, νοοτροπίες και παραδόσεις. Ο Αλέξανδρος κατανόησε ότι, για να κυβερνηθεί αυτό το κράτος, έπρεπε να εφαρμοστεί μια πολιτική που θα γινόταν αποδεκτή από τους διαφορετικούς λαούς. Έτσι, επιδίωξε να φανεί πως συμπεριφέρεται προς όλους τους κατοίκους του κράτους του όχι ως κατακτητής αλλά ως αγαθός ηγεμόνας που επιτελεί μια θεϊκή αποστολή («ἥκειν θεόθεν») για την ανάπτυξη μιας οικουμενικής τάξης πραγμάτων («κοινὸς ἁρμοστὴς») και τη συμφιλίωση όλων των λαών («διαλλακτὴς τῶν ὅλων»). Με αυτό τον τρόπο εξασφάλισε την υποταγή των ασιατικών πληθυσμών που είχαν την τάση να θεοποιούν τους πολιτικούς άρχοντες και πίστευαν ότι γνωρίσματα όπως η τόλμη, η δύναμη, η πολεμική ικανότητα και η οξύνοια, είναι χαρίσματα που συνδέονται με τη θεϊκή φύση τους. Πάνω σε αυτή την επιλογή γνωρίζουμε από την Ιστορία ότι το 324 π.Χ. ο Αλέξανδρος αξίωσε από τις ελληνικές πόλεις να τον ανακηρύξουν θεό, παρότι συνέχισε να λατρεύει τους ελληνικούς θεούς, ενώ παράλληλα επέτρεπε και τη λειτουργία όλων των ανατολικών θρησκειών μέσα σε πλαίσιο ανεξιθρησκίας και θρησκευτικής ανεκτικότητας.
Ο Αλέξανδρος πρόβαλλε μια νέα αντίληψη για την πραγματικότητα, διαφορετική της ελληνοκεντρικής αντίληψης που επικρατούσε επί αιώνες. Ως πατρίδα τους όλοι θα έπρεπε πλέον να θεωρούν την οικουμένη και όχι μόνο την πόλη, από την οποία κατάγονται («πατρίδα μὲν τὴν οἰκουμένην προσέταξεν ἡγεῖσθαι πάντας»), ως ακρόπολη και φρουρά τους το στρατόπεδο («ἀκρόπολιν δὲ καὶ φρουρὰν τὸ στρατόπεδον»), ως συγγενείς τους τους ενάρετους («συγγενεῖς δὲ τοὺς ἀγαθούς») και ως ξένους τους κακούς («ἀλλοφύλους δὲ τοὺς πονηρούς»). Η αγάπη προς την πατρίδα συνεχίζει να θεωρείται βασικό καθήκον, ωστόσο ήδη οι Κυνικοί επαναπροσδιορίζουν τη σημασία του όρου. Καθώς το άτομο δεν προσδένεται ούτε περιορίζεται στην πόλη και τον τόπο του, ο όρος διευρύνεται, για να συμπεριλάβει ολόκληρο τον κόσμο. Η αντίληψη ότι υπάρχει ουσιαστική και φυσική σύνδεση του καθενός με την ανθρωπότητα, η προτεραιότητα της ανθρώπινης ιδιότητας, είναι η βάση του στωικού κοσμοπολιτισμού. Για να κατανοήσουμε το βαθύτερο νόημα της φράσης «ἀκρόπολιν δὲ καὶ φρουρὰν τὸ στρατόπεδον» πρέπει να λάβουμε υπόψη μας πως, σε αντίθεση με τους Ρωμαίους, οι οποίοι είχαν ως κέντρο της αυτοκρατορίας τους τη Ρώμη, κέντρο του κράτους του Αλέξανδρου δεν ήταν η Πέλλα ή γενικότερα η Μακεδονία αλλά το εκάστοτε σημείο που βρισκόταν ο ίδιος, το μέρος δηλαδή όπου στρατοπέδευε∙ άρα πρόκειται για ένα κέντρο που διαρκώς βρισκόταν σε κίνηση και, εκτός από διοικητικό, πολιτικό και διπλωματικό, ήταν και πνευματικό και εκπαιδευτικό, διότι το στρατόπεδο λειτουργούσε και ως ελληνικό σχολείο για τα παιδιά των ευγενών Μακεδόνων. Ο Αλέξανδρος παρουσιάζεται εδώ σαν να έχει σχεδιάσει και να εφαρμόζει ένα πρόγραμμα πολιτισμικής ομογενοποίησης. Πάντως, ο νέος ελληνιστικός κόσμος που προέκυψε από την εκστρατεία του Αλεξάνδρου ανέδειξε καινούργιες αξίες που υπονόμευσαν τις αξίες των πόλεων-κρατών∙ αλλά και στο ηθικό-πολιτικό επίπεδο, η ηθική του δασκάλου του Αλεξάνδρου, του Αριστοτέλη, αντιστοιχούσε στη μικρή κλίμακα μιας πόλης και όχι στην αναδυόμενη οικουμένη.
Θέμα Β2
Έχοντας για πρότυπο τον Πλάτωνα ο Ζήνων έγραψε έργο με τίτλο «Πολιτεία» (που δεν σώθηκε), όπου παρουσιάζει τη δική του εναλλακτική πολιτική πρόταση για την ιδανική πολιτεία μέσα στο πλαίσιο μιας εποχής που αλλάζει. Πρόκειται, ίσως, για μία κοινότητα σοφών και ενάρετων ανθρώπων, όπου η ιδιότητα του πολίτη είναι μία μόνο πτυχή της ηθικής προσωπικότητας. Για τους σκοπούς του δικού του έργου ο Πλούταρχος συνδέει στοιχεία της ουτοπικής στωικής πόλης με την πολιτική του Μ. Αλεξάνδρου, ο οποίος έχει χαρακτηριστικά φιλοσόφου∙ και κάνει έναν αναχρονισμό: η δράση του Ζήνωνα ξεκίνησε γύρω στο 300 π.Χ., 23 χρόνια μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου.
Στην κεντρική του διδασκαλία ο Ζήνων προτρέπει να μη νιώθουμε τους εαυτούς μας ως κατοίκους ξεχωριστών πόλεων ή δήμων που ακολουθούν ιδιαίτερους κανόνες δικαίου («ἵνα μὴ κατὰ πόλεις μηδὲ δήμους οἰκῶμεν ἰδίοις ἕκαστοι διωρισμένοι δικαίοις»), αλλά α) να θεωρούμε πως όλοι οι άνθρωποι είναι συνδημότες και συμπολίτες («πάντας ἀνθρώπους ἡγώμεθα δημότας καὶ πολίτας»)· β) να επικρατεί ένας κοινός τρόπος ζωής («εἷς δὲ βίος») με αξίες, ήθη, έθιμα κοινά για όλους· γ) να υπάρχει μία ενιαία τάξη («εἷς δὲ βίος ᾖ καὶ κόσμος»), δηλαδή ένας τρόπος οργάνωσης της πολιτείας με βάση έναν κοινό για όλους νόμο, ώστε να υπάρχει ευνομία και να ζουν όλοι οι άνθρωποι με αρμονία και ομόνοια (ιδεώδες κοσμοπολιτισμού). Με άλλα λόγια, ο Ζήνων στο πρώιμο έργο του οραματίστηκε μια παγκόσμια πολιτεία, όπου όλοι οι άνθρωποι θα ζούσαν με αρετή, ομόνοια, χωρίς έριδες και προβλήματα μεταξύ τους και τηρώντας τον νόμο της φύσης που επίσης είναι κοινός για όλους. Η πόλη αυτή θα ήταν οικουμενική και θα περιλάμβανε όλους τους ανθρώπους χωρίς φυλετικές, θρησκευτικές, νομικές, πολιτικές και πολιτισμικές διακρίσεις. Κοσμοπολίτης για τον Ζήνωνα είναι αυτός που δεν θεωρεί τη θρησκεία, τη γλώσσα, τη φυλή και εν γένει τις πολιτισμικές παραδόσεις διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στους ανθρώπους. Αντίθετα θεωρεί επαρκή συνδετικό κρίκο τις κοινές αξίες και ιδέες ή απλώς την κοινή ανθρώπινη φύση.
Για να κάνει πιο παραστατικό το όραμα του Ζήνωνα, ο Πλούταρχος παρομοιάζει την ιδεώδη ανθρώπινη πόλη του Ζήνωνα με αγέλη ζώων που τρέφονται όλα μαζί υπό το καθεστώς ενός κοινού νόμου («ὥσπερ ἀγέλης συννόμου νόμῳ κοινῷ συντρεφομένης»). Η παρομοίωση στηρίζεται σε μια οπτική εικόνα: στο πλαίσιο μιας αγέλης τα ζώα δεν ανταγωνίζονται το ένα το άλλο για την εξασφάλιση της τροφής, αλλά τρέφονται όλα μαζί αρμονικά μεταξύ τους. Πολλοί μελετητές θεωρούν πως η παρομοίωση είναι επινόηση του Πλουτάρχου και πως ο Ζήνων δεν είχε χρησιμοποιήσει τέτοια παρομοίωση. Η βαθύτερη ιδέα πάντως είναι πως αυτό που εξασφαλίζει τη συνοχή της αγέλης είναι ότι τα ζώα διαβιούν σύμφωνα με τον φυσικό νόμο. Με το παράδειγμα των ζώων εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς πως ο φυσικός νόμος, ο οποίος είναι κοινός για όλα τα ζώα και εκφράζεται με τα ένστικτά τους, είναι σταθερός και αιώνιος. Έτσι, ακολουθώντας τα ένστικτά τους, τα ζώα οδηγούνται στο να συγκροτούν μια αγέλη και στο να τρέφονται αρμονικά όλα μαζί μέσα στο πλαίσιό της. Στην περίπτωση του ανθρώπου, ο οποίος αποτελεί ένα μοναδικό είδος του ζωικού βασιλείου, ο κοινός νόμος της φύσης ταυτίζεται με τον ορθό λόγο που επίσης έχει καθολική εφαρμογή, είναι σταθερός και αιώνιος, δηλαδή δεν διαφοροποιείται από εποχή σε εποχή και από τόπο σε τόπο. Ο «ἐν ἡμῖν λόγος», με τον οποίο μας έχει προικίσει η φύση, καθορίζει τι πρέπει να πράττουμε και τι όχι. Συνεπώς, εναρμονίζοντας τη συμπεριφορά μας με τον «ἐν ἡμῖν λόγον», συμμορφωνόμαστε και προς τον (σταθερό και αιώνιο) νόμο της φύσης, η οποία μας υπαγορεύει τι πρέπει να πράττουμε, ώστε να κερδίσουμε την ευδαιμονία.
Κλείνοντας την αναφορά του στην «Πολιτεία» του Ζήνωνα ο Πλούταρχος με μια δεύτερη παρομοίωση («ὥσπερ ὄναρ ἢ εἴδωλον εὐνομίας φιλοσόφου καὶ πολιτείας ἀνατυπωσάμενος») παραλληλίζει το έργο αυτό με την ανάπτυξη ενός ονείρου ή μιας εικόνας («ὄναρ ἢ εἴδωλον») που δημιούργησε ο φιλόσοφος με τη φαντασία του. Με την παρομοίωση αυτή τονίζει ότι βασικό χαρακτηριστικό της οικουμενικής πόλης που οραματίστηκε ο Ζήνων είναι η «εὐνομία». Η ευνομία αποτελούσε μόνιμο αίτημα στη θεωρία και την πρακτική της ελληνικής αρχαιότητας. Ένας από τους υποστηρικτές της δημοκρατίας, ο λεγόμενος «Ανώνυμος του Ιαμβλίχου» συνοψίζει τα πλεονεκτήματά της, αξιολογώντας την ως «ό,τι καλύτερο για το σύνολο και για το άτομο». Στους Στωικούς, ο νόμος είναι ουσιαστικό στοιχείο της πόλης, που ορίζεται ως ένα «πλήθος ανθρώπων που διοικούνται από τον νόμο» (Κλήμης Αλεξανδρεύς), τον φυσικό νόμο που ισχύει για όλα τα πράγματα. Ο ηγέτης αυτής της κοσμόπολης πρέπει να γνωρίζει τα αγαθά και τα κακά, να κατέχει το κύριο πολιτικό αγαθό, την αρετή, και να αναλαμβάνει πολλαπλούς ρόλους (κυβερνήτης, δικαστικός, παιδαγωγός κ.ά.), ώστε να διασφαλιστεί η ευνομία. Σε αυτή την ουτοπική κοινότητα σοφών και ενάρετων ανθρώπων καθένας, χάρη στην ηθική προσωπικότητά του, ενεργεί σύμφωνα με την αρετή του τόσο στον ιδιωτικό βίο όσο και στον δημόσιο, ενώ ο ηγέτης της ξεχωρίζει για τη φρόνηση και την αρετή του και είναι σε θέση να διασφαλίζει την ευνομία.
Στο παράλληλο κείμενο του Μάρκου Αυρηλίου παρουσιάζονται ιδέες παρόμοιες με τις ιδέες που ο Ζήνων προβάλλει στην «Πολιτεία» του. Ο άνθρωπος είναι «μέρος ενός συνόλου που υπακούει σε φυσικούς νόμους» και «συνδέεται με συγγένεια με τα ομοειδή του μέρη». Με αυτά τα δεδομένα ο άνθρωπος δεν μπορεί να δυσανασχετεί, όταν νιώθει ότι αδικείται από το σύνολο («θα μένω ευχαριστημένος, ό,τι και να προκύψει»), διότι «τίποτα δεν είναι επιζήμιο για το μέρος αν συμφέρει στο όλον» και επιπλέον «καμία εξωτερική αιτία δεν την υποχρεώνει να γεννήσει κάτι βλαβερό για τον εαυτό της» (τη φύση του κόσμου). Η ευνομία του Ζήνωνα, που αποτελεί «ό,τι καλύτερο για το σύνολο και για το άτομο», ενυπάρχει ως αντίληψη και στο παράλληλο κείμενο του Μάρκου Αυρηλίου, από τη στιγμή που τα άτομα οφείλουν να κατευθύνουν τις πράξεις και τις παρορμήσεις τους προς το κοινωνικό συμφέρον, προκειμένου να «κυλά η ζωή ενός πολίτη που επιδίδεται σε πράξεις ωφέλιμες για τους συμπολίτες του και μένει ευχαριστημένος με όσα του απονέμει η πολιτεία».
Θέμα Β3
α) ένταση
β) προαιρετική
γ) κράση
δ) πληθυσμού
ε) χρήσης
Θέμα Β4
- γ
- α
- β
- α
- α
Θέμα Γ1
Αυτοί που είχαν τον έλεγχο των πολιτικών πραγμάτων στη Σάμο και ιδιαίτερα ο Θρασύβουλος, που πάντα είχε την ίδια γνώμη, από τότε που άλλαξαν τα πολιτικά πράγματα, ώστε να επιστρέψει από την εξορία ο Αλκιβιάδης, και τελικά με συνέλευση έπεισε τους περισσότερους από τους στρατιώτες και αφού αυτοί αποφάσισαν να παραχωρήσουν στον Αλκιβιάδη δικαίωμα επιστροφής και αμνηστία, (ο ίδιος ο Θρασύβουλος) αφού έπλευσε προς τον Τισσαφέρνη, έφερε πίσω στη Σάμο τον Αλκιβιάδη, θεωρώντας ότι η μόνη σωτηρία ήταν εάν μετέστρεφε τον Τισσαφέρνη από τους Πελοποννησίους προς τη δική τους πλευρά.
Θέμα Γ2
Μετά την επιστροφή του από την εξορία ο Αλκιβιάδης μεγαλοποιεί την επιρροή που ασκεί στον Τισσαφέρνη. Αυτή η ενέργειά του εξυπηρετεί συγκεκριμένες σκοπιμότητες σύμφωνα με τον Θουκυδίδη. Αρχικά επιδιώκει να νιώσουν φόβο οι ολιγαρχικοί στην Αθήνα («ἵνα οἵ τε οἴκοι τὴν ὀλιγαρχίαν ἔχοντες φοβοῖντο αὐτὸν») και να διαλυθούν οι ολιγαρχικές οργανώσεις τους («καὶ μᾶλλον αἱ ξυνωμοσίαι διαλυθεῖεν»). Έπειτα στοχεύει να ενισχύσει το προσωπικό του κύρος στους στρατιώτες της Σάμου («καὶ οἱ ἐν τῇ Σάμῳ τιμιώτερόν τε αὐτὸν ἄγοιεν») και να ενδυναμώσει το ηθικό τους («καὶ αὐτοὶ ἐπὶ πλέον θαρσοῖεν»). Τέλος, επιθυμεί να καταρρακωθούν και να χάσουν τις ελπίδες τους οι αντίπαλοι του Τισσαφέρνη («οἵ τε πολέμιοι τῷ Τισσαφέρνει ὡς μάλιστα διαβάλλοιντο καὶ [ἀπὸ] τῶν ὑπαρχουσῶν ἐλπίδων ἐκπίπτοιεν»).
Θέμα Γ3α
πλῆθος: πλήθεσι
ἰδίαν: ἰδιωτέραν, ἰδιαιτέραν
πολλὰ: πλεῖστα
ἑαυτοῦ: ὑμᾶς αὐτάς
ὑπαρχουσῶν: ὑπαρχόντων
ἐλπίδων: ἐλπίδι
Θέμα Γ3β
ἔπεισε: πέπεικε
ψηφισαμένων: ἐψηφισμένων
πλεύσας: πεπλευκώς
κατῆγεν: καταγήοχε(ν), κατῆχε(ν)
Θέμα Γ4α
τὰ πράγματα: αντικείμενο στο ρήμα «μετέστησε»
ἄδειαν: αντικείμενο στη μετοχή «ψηφισαμένων»
ὡς τὸν Τισσαφέρνην: εμπρόθετος προσδιορισμός που δηλώνει την κατεύθυνση σε πρόσωπο στο «πλεύσας»
ἐκκλησίας: υποκείμενο στη μετοχή «γενομένης»
τῶν μελλόντων: επιθετική μετοχή ως γενική αντικειμενική στο «ἐλπίδας»
οἴκοι: επιρρηματικός προσδιορισμός που δηλώνει τη στάση σε τόπο στη μετοχή «ἔχοντες»
τῷ Τισσαφέρνει: δοτική αντικειμενική στο «πολέμιοι»
Θέμα Γ4β
Η μετοχή είναι επιρρηματική χρονική, συνημμένη στο εννοούμενο υποκείμενο «Θρασύβουλος» του ρήματος «κατῆγεν», δηλώνει το προτερόχρονο και αναλύεται ως εξής: «ἐπεί (ή) ἐπειδή ἔπλευσε».
………………………………………………………………..
Καλή δύναμη και καλή συνέχεια σε όλα τα παιδιά που διαγωνίζονται στον επίπονο στίβο των εξετάσεων.
Βασιλική Ανάγνου | Δημήτρης Περβολιανάκης
