Του Νίκου Τσούλια
Ίσως ο τίτλος του άρθρου να θεωρηθεί εκτός πραγματικότητας και ότι δεν έχει κανένα ουσιαστικό νόημα. Ίσως η απάντηση να θεωρείται τόσο αυτονόητη, που κάνει το σχετικό ερώτημα περιγέλαστο. Ως εκ τούτου οφείλω να εξηγηθώ. Όταν αναρωτιέμαι αν το διάβασμα είναι αναγκαίο,δεν εννοώ γενικά για τον άνθρωπο, αφού ούτως ή άλλως ο σύγχρονος πολίτης θα έχει μια θεσμική σχέση με το διάβασμα μέσω της εκπαίδευσης και ποτέ κανένας πολίτης δεν μπορεί να μη συνδεθεί με το διάβασμα, αφού σε μια τέτοια περίπτωση δεν μπορεί να συμμετέχει ούτε καν επιφανειακά στο “γίγνεσθαι” της κοινωνίας ούτε και να ερμηνεύει τις διεργασίες του πολιτισμού.
Όταν θέτω το παραπάνω ερώτημα, αναφέρομαι στο αν το διάβασμα είναι απαραίτητο σε κάθε άνθρωπο γι’ όλη τη ζωή του. Και εδώ η απάντηση έχει δύο βασικές αλλά και αντιτιθέμενες απαντήσεις. Υπάρχουν άνθρωποι – οι περισσότεροι – που δεν ανοίγουν ποτέ κανένα βιβλίο και δεν αισθάνονται καμιά ανάγκη και κατά τη γνώμη τους ζουν μια κανονική ζωή. Υπάρχουν άλλοι άνθρωποι που δεν μπορούν να φανταστούν τη ζωή τους χωρίς το διάβασμα και γι’ αυτούς είναι απόλυτα αναγκαίο.
Επομένως δεν υπάρχει μονομερής και απόλυτη απάντηση. Πώς μπορεί λοιπόν να θεωρείται και αναγκαίο – πάντα εφ’ όλης της ζωής – και μη αναγκαίο; Θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι αυτή η αντίφαση και αντινομία προκύπτει από τον τρόπο της σκέψης μας και όχι απ’ αυτά καθ’ εαυτά τα πράγματα. Αλλά υπάρχει και συνέχεια στο ερώτημα.
Το διάβασμα είναι μια δραστηριότητα σημαντική για την κοινωνία ή όχι; Και επειδή η απάντηση είναι προφανώς καταφατική, το ερώτημα μετασχηματίζεται σε ένα άλλο ερώτημα. Γιατί δεν διαβάζουν όλοι οι άνθρωποι ή, πιο ορθά, αφού η μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων δεν διαβάζει, γιατί δεν διαβάζουν οι άνθρωποι;
Κατά την προσωπική μου γνώμη η ερμηνεία γι’ αυτό το γεγονός οφείλεται στο ότι κατά την παιδική ηλικία το όλο σύστημα της θεσμικής εκπαίδευσης δεν καταφέρνει – ίσως κάτω από το βάρος να μάθουν τα παιδιά πολλά πράγματα σε σύντομο χρόνο, κάτι που τα αγχώνει, τα απογοητεύει και τα αποθαρρύνει – να συνδέσει το διάβασμα με μια νοοτροπία ευχάριστης λειτουργίας, να εμπνεύσει το κάθε παιδί στη συσχέτιση του διαβάσματος με τις πνευματικές του αναζητήσεις, οι οποίες είναι τόσο αναγκαίες στη ζωή του όσο και η ίδια του η ανάσα.
Παράλληλα με αυτό το εκπαιδευτικό συμβάν συλλειτουργεί και η σχεδόν παντελής έλλειψημιας δημόσιας εικόνας ανοιχτού βιβλίου. Το παιδί και ο νέος / η νέα δεν αντιλαμβάνονται στα πρώτα χρόνια της ερμηνείας του κόσμου και του εαυτού των ότι το διάβασμα είναι μια κρατούσα κατάσταση. Στο σπίτι τα πάντα: πρόσωπα, αντικείμενα και σκέψεις είναι προσανατολισμένα προς την τηλεόραση. Στους δημόσιους χώρους οι άνθρωποι κατά κανόνα ή θα χαζολογούν ή θα φλυαρούν ανούσια.
Έτσι το διάβασμα συνδέεται μόνο με τους χώρους της θεσμικής μάθησης και γνώσης και παίρνει και τη μορφή μιας καταναγκαστικής ή έστω μιας χρησιμοθηρικής υποχρέωσης. Παύει δηλαδή να είναι ανάγκη ζωτική, να είναι ανάγκη και ηδονή ταυτόχρονα, να είναι τροφός της σκέψης, να είναι ανάσα της ελευθερίας του πνεύματος. Και όλα αυτά γιατί το διάβασμα έχει γίνει εργαλειακή μονόπλευρη επαγγελματική σχέση.
Πολύ ορθά θεωρούμε ότι η αλήθεια – όσον αφορά την Ιστορία και όχι φυσικά και τη Φύση – είναι κοινωνική και πολιτισμική κατασκευή. Αλλά αν θεωρείται η αλήθεια κοινωνική «κατασκευή», πολύ περισσότερο πρέπει να θεωρούνται οι ανάγκες μας μια αντίστοιχη κατασκευή. Και εδώ στο πεδίο των αναγκών μας γίνονται οι μεγαλύτερες στρεβλώσεις και οι πιο αφύσικοι ανορθολογισμοί.
Οι περισσότερες ανάγκες του ανθρώπου του σημερινού πολιτισμού είναι πλασματικές και κίβδηλες, είναι ανάγκες που έχουν επινοηθεί και έχουν επιβληθεί από τις δυνάμεις της αγοράς μέσω του εμπορευματοποιημένου τρόπου ζωής. Ένα απλό παράδειγμα είναι δηλωτικό του όλου κλίματος παρακμής, και στον τομέα των αναγκών μας. Όλα τα ιδιωτικά κανάλια της τηλεόρασης είναι γεμάτα από εκπομπές για το μαγείρεμα, για το ντύσιμο, για τα κουτσομπολιά των δήθεν επώνυμων ανθρώπων. Δεν έχουν καμιά εκπομπή για την κλασική μουσική, για την τέχνη, για την ποίηση, για τα γράμματα, για τη ζωγραφική. Ο κόσμος του βιβλίου δεν υπάρχει για την ιδιωτική τηλεόραση!
Όλο αυτό το απόλυτα ηλίθιο κατασκεύασμα της τηλεόρασης δημιουργεί με τον πιο επίμονο και τον πιο συστηματικό τρόπο ανθρώπους υπηκόους, γι’ αυτό και τους προσφέρει εκπομπές πλασματικών αναγκών, εκπομπές χυδαίας και κίβδηλης ηδονής. Η σημερινή κρατούσα τάξη πραγμάτων δεν θεωρεί ως ανάγκη την ελευθερία του πνεύματος ούτε την αγωγή της ψυχής ούτε την καλλιέργεια του συναισθήματος. Πώς μπορεί λοιπόν να θεωρηθεί ότι το διάβασμα είναι αναγκαίο, εκτός απ’ αυτούς που έχουν κατακτήσει ένα μορφωτικό επίπεδο αμφισβήτησης των κίβδηλων αξιών, που αγωνίζονται για να νοηματοδοτήσουν τη ζωή τους;
