Αρχαίοι Έλληνες και υγεία
Στην αρχαία Ελλάδα, οι έννοιες « υγεία» και « άσκηση» ήταν άρρηκτα συνδεδεμένες μεταξύ τους μιας και που η μία ήταν φυσικό επακόλουθο της άλλης. Ο αθλητισμός στην αρχαία Ελλάδα ήταν αναπόσπαστο κομμάτι τόσο της κοινωνικής ζωής όσο και της αγωγής των νέων παιδιών[1]. Το υπόβαθρο όλης αυτής της νοοτροπίας των αρχαίων Ελλήνων ήταν ότι η σωματική αγωγή είναι συνυφασμένη με την σωματική υγεία και μέχρι σήμερα το περιβόητο «νους υγιής εν σώματι υγιή» αποτελεί διαχρονική αξία που επαληθεύεται στη σύγχρονη πραγματικότητα[2] .
Οι αρχαίοι Έλληνες εκτιμούσαν ιδιαζόντως την άσκηση και τον αθλητισμό ώστε αυτά να αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο για όλες τις πτυχές της υγείας τους ( σωματική, πνευματική, ψυχική ) και η κάθε μία εύλογη απόρροια της άλλης[3]. Το ζήτημα αυτό εγείρει προβληματισμούς, επισύρει ομοιότητες και διαφορές για το παρελθόν και το παρόν γιατί όπως είναι φυσικό μέσα στα χρονικά διαρρήδην έχουν σημειωθεί αλλαγές από την αρχαία περίοδο μέχρι και σήμερα.
ΑΠΟΨΕΙΣ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΣΚΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΥΓΕΙΑ
Οι Έλληνες υπήρξαν οι πρώτοι άνθρωποι οι οποίοι επινόησαν τις αθλοπαιδιές τις οποίες εφάρμοσαν σε αγωνίσματα όπου οι παίκτες λάμβαναν συμμετοχή[4]. Σε μια ιστορική αναδρομή στο παρελθόν που επιχειρεί ο Φιλόστρατος τον 2οαι.μ.Χ. σχολιάζει τον τρόπο με τον οποίο οι αθλητές των πρώτων Ολυμπιακών αγώνων που θεσμοθετήθηκαν τον 8οαιώνα π.Χ βασίζονταν στην εμπειρία για την εξάσκησή τους κάνοντας χρήση των φυσικών μέσων προς ενδυνάμωση της φυσικής τους δύναμης και κάθε σωματική προπόνηση την εκλάμβαναν ως γύμνασμα[5].
Οι αρχαίοι Έλληνες και δη παιδαγωγοί, ιατροί και φιλόσοφοι, συχνά παρέθεταν τις προσωπικές τους απόψεις για την μείζονα σημασία της άσκησης και της υγείας και τα οφέλη της στον άνθρωπο. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ο σκοπός της άσκησης είναι παιδαγωγικός και αισθητικός εμφαίνοντας στο ότι χρειάζεται αποφυγή ακραίας εκγύμνασης ώστε να μη διαταράσσεται η αρμονία του ανθρώπου[6]. Η άσκηση και η άμιλλα είχαν τέτοιο κύρος και τόσο μεγάλη σημασία που φιλόσοφοι, γιατροί, αλλά και νομοθέτες όπως ο Σόλων, επιδόθηκαν με ζήλο στα προπονητικά προγράμματα των αθλητών, της διατροφής τους αλλά και της φυσικής τους κατάστασης εν γένει[7]. Αξίζει βέβαια να σημειωθεί ότι συγγράμματα όπως οι «Νόμοι» του Πλάτωνα, η «Πολιτεία» του Αριστοτέλη αλλά και αργότερα, το «Γυμναστικόν» του Φιλόστρατου, οι συγγραφείς αναφέρουν και επεξηγούν τους κανόνες για σωστή άσκηση δίνοντας παραινετικό χαρακτήρα σε θέματα φυσιολογίας, αθλητριατικής και υγιεινής διατροφής[8]. Οι αθλητές λοιπόν εκείνης της εποχής με την πολύτιμη βοήθεια των φιλοσόφων και γιατρών , επιδίδονται σθεναρά στις μεθόδους εκείνες που αφορούν την προπόνηση για να απολαύουν τα μεγαλύτερα οφέλη. Η απήχηση είναι τόσο μεγάλη σε βαθμό που η γυμναστική ως επιστημονικός κλάδος να εξισώνεται με την ιατρική[9].
Ο Πλάτωνας στους Νόμους εμφαίνει στην αξιοσημείωτη εξέλιξη της άθλησης παρέχοντάς μας στοιχεία για την προετοιμασία των αθλητών. Γράφει για τους πύκτες που έπρεπε να εξασκηθούν καταλλήλως με ανδρείκελα ή σκιαμαχίες ώστε να μάθουν την τακτική που θα τους εξασφαλίσει τη νίκη ( 830a )[10]. Ο Πλάτων επίσης αναφέρει πώς δρούσαν οι αθλητές για να νικήσουν και στον δρόμο και στην πάλη ( 840 b)[11] ενώ ο Αριστοτέλης ανέλυε το πώς η γυμναστική θεμελιώθηκε κυρίως στις παραδόσεις της ( 126b, 35 )[12]. Ο Ηρόδικος ο Σηλυμβριανός ήταν ο πρώτος κατά τον Πλάτωνα ο οποίος προέβη σε συνδυασμό της γυμναστικής με την ιατρική ( 406b )[13]. Η εξέλιξη της προπόνησης βασιζόταν στην προσωπική εμπειρία κυρίως, κάτι το οποίο υποστήριξε και ο Ιπποκράτης στις θεωρίες του για τη γυμναστική και τη δίαιτα ( 2,62- 65 )[14]. Η υπερβολική άσκηση των εφήβων μείωνε αισθητά την απόδοσή τους για αυτό και ελάχιστοι έφηβοι νικούσαν στους Ολυμπιακούς αγώνες και ως άντρες ( 1338d- 1339a)[15] .
Τα γυμνάσια κατά τους Αρχαίους Έλληνες
Γυμνάσια ήταν όλες οι ασκήσεις γυμναστικής και σωματικής εξάσκησης. Την περίοδο κατά την οποία έζησε ο Ιπποκράτης, ο αθλητισμός ήταν στο απόγειό του σε στάδια και παλαίστρες και έτσι ο ίδιος αναφέρεται σε «τροχάδην» , κινήσεις των χεριών , πάλη στην «κόνιν» ( σκόνη ) , μπουνιές «κωρύκων» ( σάκκοι ), ασκήσεις με λάδι η εκγύμναση πολλάκις όδευε σε κόπωση ( 2.62- 66 )[16]. Ο Πλάτων προέβη σε σαφή διάκριση της γυμναστικής που κάνει ο άνθρωπος ( 795a-e-796a-b )[17] και σε ασκήσεις έξω από τον άνθρωπο ( 813e )[18], ενώ ο Αριστοτέλης κάνει λόγο για καταπόνηση της αναπνοής στα γυμνάσια ( 1336 a, 37-39 )[19].
Σύμφωνα με τον Γαληνό, τα γυμνάσια είναι σκληρές αθλητικές κινήσεις αλλά και όλες εκείνες οι αθλητικές δραστηριότητες όπως πάλη, παγκράτιο, πυγμή και δρόμος και σε δεύτερη μοίρα η σκιαμαχία, το ακροχειρίζεσθαι, η δισκοβολία, η κωρυκομαχία, η σφαιροβολία και οι αλτήρες. Ο Γαληνός ως γιατρός φρονούσε πως το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα ερχόταν με την γύμναση ολόκληρου του σώματος μέσα από μυϊκές ασκήσεις όπως λόγου χάρη η ιππασία, το σκάψιμο , το κολύμπι ( ., 2,242, 39-43 [20]6,14 [21]). Ο Γαληνός εμφαίνει στο ότι « ου πάσα κίνησις γυμνάσιο εστί αλλά η σφοδροτέρα» , η σφοδρότητα ήταν και η αλλοίωση της αναπνοής ( 2, 237, 52-53 [22]– .6, 11[23] ).
Ο Γαληνός φρονούσε ότι τα γυμνάσια με βάση την ταχύτητά τους διακρίνονταν σε εύκολα ή δύσκολα, βατά ή σκληρά και με βάση την ποιότητα της ταχύτητας σε έντονα ή άτονα ενώ με βάση ταχύτητα και ένταση μαζί, σε σφοδρά και αμυδρά[24].Με βάση τη συχνότητά τους ήταν ομαλά ή ανώμαλα και στην περίπτωση που υπήρχαν διαλείμματα τότε η χρήση ήταν διαλείπουσα και με βάση τις αναπαύσεις , η χρήση ήταν τεταγμένη ή άτακτος ( 2,240,29-53[25] – 6,11[26] ). Ο Γαληνός επίσης έγραψε και κάποιο σύγγραμμα ειδικής εξάσκησης για την γύμναση ολόκληρου του σώματος. Οι θεωρητικοί του αθλητισμού εξαιτίας της ειδικής μόρφωσης η οποία τους διέκρινε σε κάθε τους λόγο, μπορούσαν να ασκούν επιρροή , γεγονός που είναι εμφανές και στις προτάσεις του Γαληνού για την όλη θεωρία του περί της γύμνασης[27].
Μεταγενέστερα ο Γαληνός ( 128- 200 μ.Χ ) συσχετίζει τη φιλοσοφία με την υπέρμετρη εξάσκηση παρατηρώντας πως οι γιατροί δε μπορούν να είναι αψεγάδιαστοι στην ειδικότητά τους αν δεν καταβάλλουν φιλότιμες προσπάθειες όπως οι αθλητές ( 356 [28]).
Η εξάσκηση απαιτούσε έναν οργανωμένο σχεδιασμό κατά τον οποίο κάποιοι γνώμονες όπως ο περιβάλλων χώρος, οι καιρικές συνθήκες , το μέτρο , η ποιότητα της άσκησης , ήταν θερμόαιμος ή κρυώνει, ήταν καθοριστικής σημασίας ( .3,253,14-15 [29]). Ο αθλητής θα έπρεπε να έχει καλή διάθεση ώστε να έχει και θετική ενέργεια ώστε η προπόνηση να ήταν πιο βατή και αποτελεσματική ( .3,245, 51 3,252, 58-59[30] -.6,15 [31]).Σημασία έχουν και οι καιρικές συνθήκες, όπως τον χειμώνα οι δρόμοι και η πάλη, το καλοκαίρι λιγότερη πάλη και η χρήση του λαδιού ανάλογα με την θερμοκρασία του περιβάλλοντος ( .2,65[32] .2,233, 22-30[33] έως 239,.6,13[34] ). Προς αποφυγή των κακώσεων θα έπρεπε να αποφεύγονται κάποιες ασκήσεις ενώ κάποιες μυϊκές αδυναμίες έπρεπε να βελτιώνονται μέσω της άσκησης ( .5,248, 43-44[35] ).
Ο Γαληνός στο σύγγραμμά του «Θρασύβουλος» γράφει πως ανάμεσα στην ιατρική και τη γυμναστική ποιο είναι το υγιεινό, και σχετικά με το θέμα της προπόνησης διαχωρίζεται η άσκηση , το «ασκητέον» καθώς και η ειδική προπόνηση των αθλητών «γυμναστέον τον αθλητήν». Ο Γαληνός διατείνεται ότι κάποιες φορές η αθλητική άσκηση είναι κακοτεχνία των προπονητών και θεωρεί κορυφαίους αθλητές τον Θέωνα και Τρύφωνα[36].
Σπουδαίος ήταν και ο ρόλος της προετοιμασίας όπου σύμφωνα με τον Γαληνό αν δεν υπήρχε μασάζ , ο ασκούμενος κινδύνευε από κακώσεις. Η προθέρμανση σταδιακά αυξανόταν σε ένταση και ταχύτητα. Σύμφωνα με τον ίδιο : επιτείνει και παροξύνει τα γυμνάσια προς το τέλος» ( .3,244, 51-60[37] και 245,4-8-6,13 [38]), ενώ κατά τον ίδιο ο υγιεινός τρόπος προπόνησης ήταν ένα σύμμετρο καθολικό γύμνασμα σε όλο το σώμα ( 275, 25-27[39] ) και ο διαχωρισμός της προπόνησης σε μέρη ήταν ένα ευρύτερο γυμνάσιο, όπως λέει ο Γαληνός στον «Θρασύβουλο», ενώ η «κατασκευή» ήταν το τελειότερο γύμνασμα ( 3,245, 14-15[40] ).
Ο Φιλόστρατος στο « Γυμναστικόν» μας λέει : « Ήταν υγιείς, δεν αρρώσταιναν συχνά αλλά ακόμη και στα γεράματα, αγωνίζονταν σε πολλές Ολυμπιάδες. Ο Φιλόστρατος έκρινε ότι τότε οι αθλητές ήταν την περίοδο εκείνη σημαντικοί εν αντιθέσει με αυτούς της εποχής του που είχαν πιο μειωμένη απόδοση ( 44[41] ).
ΤΟ ΑΝΤΙΚΤΥΠΟ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ
Ο αθλητισμός είναι αναπόσπαστο στοιχείο του πολιτισμού μιας χώρας και οφείλουμε ομοθυμαδόν να συμβάλλουμε με κάθε τρόπο στη θετική του εξέλιξη. Ο αθλητισμός πέρα από το ότι είναι ένας θαυμάσιος συνδυασμός άσκησης σώματος , ψυχής και πνεύματος, εμπεριέχει βούληση, πειθαρχία, αδελφοσύνη και ειρήνη. Η σωματική άσκηση ακόμη και σήμερα διατηρώντας τη διαχρονική της αξία, έχει πολλά οφέλη και συνδέεται αψεγάδιαστα μα την καλή μας φυσική κατάσταση αλλά και με τη σωματική, ψυχική και πνευματική μας υγεία αφού διώχνει το άγχος και την κατάθλιψη και έχει ευεργετικές επιδράσεις γεμίζοντας τον οργανισμό μας με θετική ενέργεια.
Όμως δεν είναι λίγα εκείνα που έχουν αλλάξει από την αρχαία περίοδο στην Ελλάδα[42]. Πλέον η άσκηση χάνει το πραγματικό της νόημα όταν συμπληρώνεται από αδυνατιστικά χάπια, αναβολικά για περισσότερη ενέργεια ενώ είναι άξια προσοχής η οικονομική εκμετάλλευση των αθλούμενων με σκοπό το κέρδος. Οι περισσότεροι που γυμνάζονται σήμερα έχουν παραποιήσει αισθητά την έννοια της σωματικής αγωγής καθώς υπάρχει ελλιπής ενημέρωση για σωστή εκγύμναση, λανθασμένη διατροφή ή αυστηρές δίαιτες, «βοηθήματα» χημικά για απώλεια βάρους αλλά δυστυχώς έχουμε και το αντίθετο άκρο όπως η καθιστική ζωή, η παραμέληση της φυσικής κατάστασης, ο ανθυγιεινός τρόπος ζωής , η μετακίνηση μόνο με μεταφορικά μέσα και λοιπά. Οι δύο αυτές συνισταμένες της λανθασμένης άσκησης ή του καθιστικού τρόπου ζωής με κορωνίδα την έλλειψη ενημέρωσης για την υγεία και την άσκηση, τείνουν να αμαυρώσουν την εικόνα του αθλητισμού και να σπιλώσουν κάθε φυσική διάθεση και τάση για βελτίωση της φυσικής μας κατάστασης με τον σωστό τρόπο όπως οι αρχαίοι ημών πρόγονοι. Ο αθλητισμός πρέπει να απολαύει το προσιδιάζον δέος και ειδικά από μικρή ηλικία γιατί δε σταματά να είναι μια σταθερή αξία όπου οι καίριες δομές της θεμελιώνονται στη διδασκαλία της ενημέρωσης από τους γονείς πρωτίστως και εν δευτέροις από το σχολικό και ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον[43].
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Όπως είδαμε , ο αθλητισμός και η σωματική άσκηση εξασκείτο στην πραγματική της διάσταση στην αρχαία Ελλάδα παρά σήμερα. Προφανώς γιατί τότε γνώριζαν τη σημασία του αυτούσιου και της γνησιότητας σε κάθε έννοια και αξία. Όλοι σήμερα μνημονεύουμε το «νους υγιής εν σώματι υγιή» με τόση βεβαιότητα που έλεγαν οι αρχαίοι μας πρόγονοι. Το αξιοσημείωτο είναι πως με την πνευματική άσκηση και τη σύνδεσή της, την άρρηκτα συνδεδεμένη σημασία της με τη υγεία, δε διατυμπάνιζαν μόνοι οι ενασχολούμενοι με τη φυσική αγωγή αλλά και οι γιατροί , οι φιλόσοφοι και παιδαγωγοί καθώς η έννοια αθλητισμός διατρανώνεται και σε άλλους τομείς αφού η ευεργετική της απόδοση αφήνει τα διαπιστευτήριά της και πέρα από τον δικό της γνωσιολογικό ορίζοντα.
Πρέπει φυσικά να μυούμε τα παιδιά μας από την προσχολική ακόμη ηλικία στον αθλητισμό και την φυσική αγωγή ώστε να υιοθετήσουν ένα σύστημα αξιών το οποίο υπόκειται στη σωστή διατροφή και τη σημερινή άσκηση αλλά ακόμη και οι ενήλικες πρέπει να γυμνάζονται, αποτελώντας ένα θαυμάσιο πρότυπο για τα παιδιά τους συνδυάζοντάς το φυσικά με παιχνίδι και δραστηριότητες ψυχαγωγικού χαρακτήρα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ελληνική :
- Αλεξανδρή Ο., ( 1992 ), Το πνεύμα και το Σώμα, οι αθλητικοί αγώνες στην αρχαία Ελλάδα, Αθήνα : Κέδρος
- Αριστοτέλους Ρητορική, κείμενα- εισαγωγή- μετάφραση – σχόλια Ηλιού Η., Αθήνα : Ι.Ζαχαρόπουλου ( χωρίς χρονολογία )
- Αριστοτέλους Πολιτικά, εισαγωγή- μετάφραση- σχόλια Κ. Βάρναλη , Αθήνα : Ι.Ζαχαρόπουλου , χ. χ
- Βαλαβάνη Π., ( 1996 ), Άθλοι, Αθλητές και έπαθλα, Αθήνα : Ερευνητές
- Βαλαβάνη Π., ( 2004 ), Αγώνες και Ιερά στην αρχαία Ελλάδα, Ολυμπία, Δελφοί, ίσθμια, Νεμέα, Αθήνα : Καπόν
- Σταμπολίδη Ν.- Τασούλα Γ., ( 2004 ), Ολυμπιονίκες της αρχαιότητας, Ρέθυμνο: Πανεπιστημίου Κρήτης
- Γαληνού, Θρασύβουλος,( 1883 ) scripta minota, vol III, G.Helmreich, in aedius B.G Teubueri, Lirsiae,
- Γαληνού, Περί της δια σμικράς σφαίρας γυμνασίου,( 1885 ) scripta minotavol I., Marguardr, in aeribus B.G Teubueri, Lipsiae
- Γαληνού , ο άριστος και ο Φιλόσοφος,( 1983 ) κείμενα , τόμος 2, τεύχος 1, Αθήνα : – Ιατρική επιθεώρηση ενόπλων δυνάμεων
- Γαληνού, Υγιεινά, ( 1538 ) De Tuenta valetudine secunta libri six, per B.Lasium, Basilae
- Ιπποκράτους, Περί αρχαίας Ιατρικής, περί διαίτης, περί ευσχημοσύνης, ( 1992 )κείμενα- εισαγωγή- μετάφραση- σχόλια Β. Μανδηλαράς, Αθήνα : Κάκτος
- Ορειβάσιου, Ιατρικές Συναγωγές, ( 1928 ), vol I , Libros VI, edid I.Reader, Lipsiae et Rerobini in earobus B.GTuepueri
- Πλάτωνος Νόμοι, ( 1992 ) κείμενο και μετάφραση Κουσανέλης, Εισαγωγή- σημειώσεις Β.Αναστασόπουλος , Αθήνα : Κάκτος
- Πλάτωνος Πολιτεία, μετάφραση και σχόλια Ι.Γύπαρη, Αθήνα : Ι.Ζαχαρόπουλος , χ.χ
- Φιλόστρατου, Γυμναστικός, ( 1961 ) κείμενα- εισαγωγή- μετάφραση- σχόλια Κ.Κιτρινιάρη ,Αθήνα : Πιτσιλινάκου
Ξένη βιβλιογραφία :
- Golden M., ( 1998 ), Sport and society in ancient Greece : Cambridge
[1] Αλεξανδρή Ο., Το πνεύμα και το σώμα, οι αθλητικοί αγώνες στην αρχαία Ελλάδα
[2] Βαλαβάνη Π., Άθλοι, αθλητές και έπαθλα
[3] Βαλαβάνη Π., Αγώνες και ιερά στην αρχαία Ελλάδα
[4] Golden M., Sport and society in ancient Greece
[5] Σταμπολίδη Ν., – Τασούλα Γ., Ολυμπιονίκες της αρχαιότητας
[6] Αριστοτέλους Ρητορική
[7] Βαλαβάνη Π., Άθλος, αθλητές και έπαθλα
[8] Αλεξανδρή Ο., Το πνεύμα και το σώμα, Οι αθλητικοί αγώνες στην αρχαία Ελλάδα
[9] Βαλαβάνη Π., Αγώνες και ιερά στην αρχαία Ελλάδα
[10] Κουσουνέλη, Νόμοι Πλάτωνα
[11] Κουσουνέλη, Νόμοι Πλάτωνα
[12] Ηλιού Η., Αριστοτέλους Ρητορική
[13] Γύπαρη Ι., Πολιτεία Πλάτωνα
[14] Μανδηλαρά., Ιπποκράτους, Περί αρχαίας ιατρικής, περί διαίτης, περί Ευσχημοσύνης
[15] Βάρναλη Κ., Αριστοτέλους Πολιτικά
[16] Μανδηλαρά., Ιπποκράτους, Περί αρχαίας ιατρικής, περί διαίτης, περί Ευσχημοσύνης
[17] Κουσουνέλη, Νόμοι Πλάτωνα
[18] Κουσουνέλη, Νόμοι Πλάτωνα
[19] Βάρναλη Κ., Αριστοτέλους Πολιτικά
[20] . Γαληνού Θρασύβουλος
[21] Ορειβασίου Ιατρικές Συναγωγές
[22] Γαληνού, Περί της σμικράς σφαίρας γυμνασίου
[23] Ορειβασίου Ιατρικές Συναγωγές
[24] Γαληνού Θρασύβουλος
[25] Γαληνού, Υγιεινά
[26] Ορειβασίου Ιατρικές Συναγωγές
[27] Γαληνού, ο Άριστος και ο φιλόσοφος
[28] Γαληνού, ο Άριστος και ο φιλόσοφος
[29] Γαληνού, Υγιεινά
[30] Γαληνού, Υγιεινά
[31] Ορειβασίου Ιατρικές Συναγωγές
[32] Μανδηλαρά., Ιπποκράτους, Περί αρχαίας ιατρικής, περί διαίτης, περί Ευσχημοσύνης
[33] Γαληνού, Υγιεινά
[34] Ορειβασίου Ιατρικές Συναγωγές
[35] Γαληνού, Υγιεινά
[36] Γαληνού, ο Άριστος και ο φιλόσοφος
[37] Γαληνού, Υγιεινά
[38] Ορειβασίου Ιατρικές Συναγωγές
[39] Γαληνού, Υγιεινά
[40] Γαληνού, Υγιεινά
[41] Κιτρινιάρη, Φιλόστρατου Γυμναστικός
[42] Αλεξανδρή Ο., Το πνεύμα και το σώμα , οι αθλητικοί αγώνες στην αρχαία Ελλάδα
[43] Σταμπολίδη Ν.- Τασούλα Γ., Ολυμπιονίκες της αρχαιότητας
