Χρήστος Κ. Τσαγγάλης
Ένα ελάχιστα γνωστό ή τουλάχιστον παραγνωρισμένο κείμενο της αρχαίας ελληνικής γραμματείας είναι η Θεογονία του Ησιόδου, το μοναδικό έπος θεογονικού χαρακτήρα της αρχαϊκής επικής ποίησης που έχει φθάσει ακέραιο στα χέρια μας. Ανάμεσα σε άλλες Θεογονίες, όπως η κύκλια ή οι ορφικές, η ησιόδεια είναι εκείνη που αναγνωρίστηκε ως σημαίνουσα για την αρχαιοελληνική θρησκευτική σκέψη. Η ομολογία του Ηροδότου ότι οι Έλληνες έμαθαν τους θεούς τους από τον Όμηρο και τον Ησίοδο αποτυπώνει ανάγλυφα το κύρος όχι μόνο του μεγάλου ποιητή του Τρωικού Πολέμου αλλά και την αυθεντία του Βοιωτού βοσκού που μίλησε για θεούς και ανθρώπους.
Αν έστω πρόσκαιρα βάλουμε στην άκρη τη σχεδόν αντανακλαστική μας απέχθεια προς τον καθηγητικό διδακτισμό, τον οποίο συχνά βλέπουμε ακόμη και εκεί που δεν υπάρχει, και επικεντρώσουμε την προσοχή μας στον ενοποιητικό αρμό επί του οποίου ερείδεται η ησιόδεια Θεογονία, θα διαπιστώσουμε την ύπαρξη ενός θέματος με ενδιαφέρουσες (αποκαλυπτικές τολμώ να πω) προεκτάσεις και αντιστοιχίες προς τη σύγχρονη πολιτική πραγματικότητα, ιδιαζόντως την ελληνική. Το φαινομενικό αυτό παράδοξο (ένα θεογονικό κείμενο της αρχαϊκής εποχής να μπορεί να αξιοποιηθεί πολιτικά) προκύπτει και συντηρείται από δύο παράγοντες: την επιδερμική ερμηνεία της αρχαίας ελληνικής ποίησης και το μακρύ άνυσμα του χρόνου που μας χωρίζει από αυτήν. Mια προσεκτικότερη όμως ματιά αποκαλύπτει ότι για τους αρχαίους Έλληνες η προβολή της δικής τους ζωής και κοινωνίας πάνω στον θεϊκό κόσμο, όπως τον τροποποίησαν στηριζόμενοι αλλά και απομακρυνόμενοι συνάμα από τα παλαιότερα ανατολικά πρότυπα, ήταν ένας τρόπος να στοχασθούν για τον κόσμο και την ύπαρξη συνολικά. Η ησιόδεια Θεογονία είναι το αρχετυπικό δείγμα αυτού του μηχανισμού της μυθογένεσης.
Παρά τον τίτλο που φέρει το έργο, αντικείμενό του δεν είναι αποκλειστικά η γέννηση των θεών αλλά κυρίως η ιστορία τους ή, καλύτερα, η εξιστόρηση του τρόπου με τον οποίο φθάσαμε από τη δημιουργία του κόσμου στην τωρινή (της εποχής του Ησιόδου) τάξη πραγμάτων, δηλαδή στη διακυβέρνηση του Δία. Καθώς η κυριαρχία των δώδεκα θεών με τον Δία στο ύπατο αξίωμα συμβολίζει την επικράτηση της δικαιοσύνης και τάξης στο σύμπαν, ο ποιητής μας αποδύεται σε μια προσπάθεια να παρουσιάσει τον κοσμικό χρόνο μέσα από ένα γενεαλογικό σχήμα, η ομαλή εξέλιξη του οποίου διαρκώς απειλείται από την απόπειρα ακύρωσης του πιο εγγενούς χαρακτηριστικού του, της γέννησης και ροής του χρόνου. Εργαλείο της ησιόδειας αυτής προσέγγισης είναι ο μύθος διαδοχής, η συγκρότηση δηλαδή της κοσμικής ιστορίας με πολιτικά υλικά.
Το ησιόδειο σχήμα περιλαμβάνει τρεις γενιές θεών: από τον Ουρανό στον Κρόνο, και τέλος στον Δία. Τόσο η πρώτη όσο και η δεύτερη γενιά παρουσιάζουν κοινά στοιχεία: ο πατέρας και κύριος του κόσμου (Ουρανός και Κρόνος αντίστοιχα) επιχειρούν να διατηρήσουν την εξουσία τους φοβούμενοι τη διαδοχή τους από τα παιδιά τους. Η απειλή στον θεϊκό κόσμο είναι ενδοοικογενειακή, όπως άλλωστε συχνά συμβαίνει και στον ελληνικό μύθο: ο γιος παίρνει τη θέση του πατέρα, ο πατέρας προσπαθεί να βγάλει από τη μέση τον γιο. Χωρίς φροϋδικές προβολές, θα έλεγα πως η φύτρα της πιο σκοτεινής συμφοράς είναι στα γένη των θεών πάντα κοντά, ακριβώς γιατί είναι θαμμένη βαθιά μέσα τους. Την φέρνει στον κόσμο το ίδιο τους το σπέρμα που επαγγέλλεται γέννηση αλλά θερίζει θάνατο. Το υφέρπον σχόλιο σε αυτό το σχήμα διαδοχής είναι συνταρακτικό: μια τάξη πραγμάτων, εδώ η θεϊκή, κρύβει μέσα της την αυτοκαταστροφή της, τον επικείμενο όλεθρο που φρούδα παλεύει να αποφύγει. Το αρσενικό στοιχείο του κόσμου προκαλεί από μόνο την πτώση του, το θηλυκό την υποβοηθά: χωνεύοντας στη μήτρα το σπέρμα του αρσενικού επιτρέπει στον θεό-γιο να γεννηθεί, τον θεό-γιο που θα εκθρονίσει τον πατέρα.
Η εκδίκηση της θηλυκής μήτρας είναι μια τιμωρία του ανδρικού σπέρματος. Μάταια προσπαθούν Ουρανός και Κρόνος να ακυρώσουν τη ροή του θεϊκού χρόνου, να συγκρατήσουν την κολοσσιαία αυτοκτονική δύναμη που εκλύει η ίδια η ύπαρξη. Κομβικό ρόλο στην αποκαθήλωσή τους διαδραματίζουν οι σύζυγοί τους, Γαία και Ρέα αντίστοιχα. Η Γαία δίνει στον Κρόνο ένα δρεπάνι με το οποίο κόβει τα γεννητικά όργανα του πατέρα του Ουρανού, στερώντας του τη δυνατότητα αναπαραγωγής. Ο ευνουχισμός αυτός σταματά προσώρας τον μύθο διαδοχής δίνοντας στον Κρόνο και τους Τιτάνες την πρωτοκαθεδρία. Γνωρίζοντας τη φύση της απειλής ο Κρόνος αποφασίζει να διακόψει όχι την αναπαραγωγική διαδικασία η οποία είναι σχεδόν αντανακλαστική αλλά τη δυνατότητα του πρωτότοκου γιου, του Δία, να τον εκθρονίσει. Καταπίνοντας τα παιδιά του επιχειρεί κάτι περισσότερο από ό,τι είχε κάνει ο Ουρανός: αποπειράται να αντιστρέψει την αναπαραγωγική διαδικασία, να γίνει ο ίδιος μια αρσενική μήτρα-φυλακή. Το σπέρμα ξαναγυρίζει στην αφετηρία του. Η απάντηση της ησιόδειας σκέψης σε αυτό το στάδιο του μύθου διαδοχής είναι όμως ακόμα πιο εντυπωσιακή. Η εκδίκηση έρχεται από τη Ρέα, τη θηλυκή μήτρα που αποκαθιστά τη φυσική τάξη πραγμάτων δίνοντας στον Κρόνο να καταπιεί ένα φασκιωμένο λίθο αντί του Δία, τον οποίο φυγαδεύει στην Κρήτη. Ο θεός μεγαλώνει εκεί γρήγορα. Όταν φθάνει στην ακμή του, αποφασίζει με τη βοήθεια των αδελφών του (Ποσειδώνα, Άδη, Ήρας κ.ά.) να κηρύξει τον πόλεμο στον Κρόνο και τους Τιτάνες. Η σύγκρουση είναι σφοδρή αλλά στο τέλος ο Δίας (με τη βοήθεια των Κυκλώπων και των Εκατογχείρων) στέφεται νικητής. Η δικαιοσύνη βασιλεύει στον κόσμο.
Ο μύθος διαδοχής συνείρει φιλοσοφικές, θρησκευτικές, και ψυχολογικές αντιλήψεις που χαρτογραφούν το πολιτικό γονιδίωμα της αρχαϊκής ελληνικής πόλης. Το υποκείμενο ερώτημα που τον διατρέχει ως διήκων προβληματισμός αφορά την αδήριτη νομοτέλεια της αλλαγής, την οποία ενδημικά φέρνει μέσα του κάθε σύστημα. Αυτό τη γεννά, αυτό την εχθρεύεται, αυτό την πολεμά μανιασμένα αλλά μάταια. Μόνο να την καθυστερήσει μπορεί, ποτέ να την αποτρέψει.
Το πιο συνταρακτικό όμως δίδαγμα του θεογονικού μύθου διαδοχής είναι ο τρόπος με τον οποίο ο Δίας θα κατορθώσει τελικά όχι να ακυρώσει το αρχετυπικό μοντέλο αντικατάστασης του παλαιού από το νέο αλλά να το αλλάξει. Η βαθιά αυτή αλλαγή δεν είναι τίποτε λιγότερο από την τροποποίηση του παραδείγματος. Αν κάνει ό,τι και ο Ουρανός και ο Κρόνος αργά ή γρήγορα θα έχει το ίδιο τέλος με αυτούς. Ο Δίας θα βάλει τέλος στην αυτοκαταστροφική σπείρα, τη μακρά ματωμένη γραμμή από τον πατέρα στον γιο στον πατέρα και τον επόμενο γιο. Το τέλος αυτό το φέρνει η δικαιοσύνη, η διανομή των εξουσιών στα αδέλφια του Ποσειδώνα και Άδη, καθώς και στους άλλους θεούς που πολέμησαν στο πλευρό του τους Τιτάνες.
Ο ησιόδειος μύθος διαδοχής έχει και πολιτική ανάγνωση, περιβλέπτως νεοελληνική θα έλεγα, καθώς διατυπώνεται με εξουσιοκεντρικούς και οικογενειακούς όρους, τα δύο ανεξίτηλα στίγματα του πολιτικού μας βίου και των φαιδρών -πλην τραγικών- εκτροπών του που μας ματώνουν από καιρού εις καιρόν. Η αλλαγή θα έλθει, μας υπενθυμίζει ο Ασκραίος, όταν κάποιος μπορέσει να αλλάξει το παράδειγμα. Όχι επιχειρώντας να εμποδίσει τη διαδοχή, όχι ακυρώνοντας τη γέννηση του νέου αλλά ξεπερνώντας την. Όπως η δικαιοσύνη του Δία.
Ο Χρήστος Κ. Τσαγγάλης είναι Καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και Διευθυντής του Τομέα Κλασικών Σπουδών
Email: xristos.tsangalis@gmail.com
Mακεδονία της Κυριακής, 4.12.2016
