Του Νίκου Τσούλια
Οι σχέσεις του ανθρώπου με το χρόνο ήταν και είναι μια πολύ περίεργη υπόθεση. Εδώ και αιώνες όσο βαστάει η ιστορία της ανθρωπότητας προσπαθούμε να κατανοήσουμε τη φύση του χρόνου επιμερίζοντας και πολλαπλασιάζοντας τα εργαλεία με τα οποία τον μελετούμε ή απλά τον προσεγγίζουμε. Η επιστήμη σηκώνει το κύριο βάρος σ’ αυτή την προσπάθεια, αν και η φιλοσοφία επιμένει ότι ο δικός της δρόμος είναι πιο στέρεος, έστω και αν εκείνος της επιστήμης – ως περισσότερο εργαλειακός και διαχειρίσιμος – εμφανίζεται ως πιο ορθολογικός και πιο αποτελεσματικός.
Η πρόσληψη του χρόνου εξαρτάται και από την ψυχολογική μας κατάσταση. Τα γεγονότα που συνοδεύονται από ένταση και από αγωνία – κρίσιμες εξετάσεις, επαγγελματική αποκατάσταση, ερωτική διέγερση – συμπυκνώνουν τη ροή του χρόνου και η αίσθησή μας για το χρόνο είναι αρκούντως διαφορετική από ό,τι η συνήθης ήρεμη κατάστασή μας. Αλλά και στην ιστορία της ανθρωπότητας η αίσθηση του χρόνου είναι διαφορετική. Άλλη η έννοια του χρόνου στην αγροτική και βουκολική ζωή, άλλη στη βιομηχανική περίοδο και άλλη στη αναδυόμενη μεταμοντέρνα εποχή.
Οι σημερινές κοινωνίες της μεταβιομηχανικής εποχής έχουν οργανώσει όλη τη λειτουργία τους με βάση το χρόνο. Το ρολόι ρυθμίζει με έναν τρόπο απόλυτο την καθημερινή μας ζωή αλλά και όλη μας τη ζωή γενικά, έτσι όπως σε κάθε φάση της ηλικίας μας την αντιλαμβανόμαστε και την οργανώνουμε. Σήμερα ζούμε σε εποχές ταχύτητας, σε εποχές που ο χρόνος τρέχει διαφορετικά από ό,τι πριν. Πρέπει να είμαστε διαρκώς οργανωμένοι με βάση την κλίμακα του χρόνου, να ετοιμάζουμε διαρκώς το μέλλον μας χάνοντας όλο και πιο πολύ την εικόνα του παρόντος. Ο πολιτισμός μας επικαθορίζεται από την γρήγορη κίνηση. Για να προλάβεις τη ροή των πραγμάτων, των όλο και πιο έντονων απαιτήσεων της καταναλωτικής μας βουλιμίας, πρέπει να ζεις τις μελλοντικές κάθε φορά στιγμές. Ο χρόνος είναι συμφυής με το άγχος!
Ο αντικειμενικός χρόνος μπορεί να είναι υπαρκτός και άκαμπτος, αλλά εμείς βιώνουμε την υποκειμενική πρόσληψή του. Ζούμε τον προσωπικό μας, τον ψυχολογικό χρόνο που είναι διαρκώς μεταβαλλόμενος ανάλογα με τις απαιτήσεις της ζωής και μόνιμα συστελλόμενος όσο τρέχει η δική του γραμμική ροή! Οι σχέσεις μας με το χρόνο εξαρτώνται και από τη στάση και την αντίληψη που έχουμε διαμορφώσει για τη ζωή και τον εαυτό μας. Οι σχέσεις αυτές ποικίλλουν ανάλογα με το μορφωτικό φορτίο, τη φιλοσοφική μας αντίληψη και τη γενικότερη κουλτούρα μας.
Ίσως όλα αυτά να είναι αρκετά συμβατά με μια φαινομενική πραγματικότητα που έχει επιβληθεί από τις αισθήσεις μας και που έχει αποκτήσει τη μορφή μια γενικευμένης και συνολικής προκατάληψής μας όσον αφορά τη φύση του χρόνου. Σαν ένα κύμα της θάλασσας είναι ο χρόνος, που νομίζουμε ότι έρχεται και παρέρχεται (ως μέλλον και παρελθόν), ενώ το περιεχόμενό του είναι το ίδιο. Ίσως να πρέπει να βγούμε έξω απ’ αυτό το πλαίσιο και να αναλογιστούμε στο ερώτημα – δίλημμα του Αϊνστάιν: «ο χρόνος είναι πραγματικός ή μια αυταπάτη μας;». Μια τέτοια θεώρηση ανανεώνεται σήμερα από τους θεωρητικούς φυσικούς που ισχυρίζονται ότι χρόνος είναι μόνο το παρόν και ότι το παρελθόν και το μέλλον είναι μια θεωρία! Ίσως και να μην είναι τόσο εξωπραγματική μια τέτοια θεώρηση όσο φαίνεται σε μια πρόχειρη ματιά. Αρκεί να σκεφτούμε ότι όταν ο άνθρωπος φτάνει στο τέλος της ζωής του και στοχαζόμενος επί του όλου φαινομένου της, συχνά εκτιμά ότι όλη η ζωή ήταν μία στιγμή!
Πάντως ανεξάρτητα από την αίσθησή μας και τη σχέση μας με το χρόνο, ίσως είναι καλύτερα να συζητήσουμε μαζί με το χρόνο και το περιεχόμενο και νόημα της ζωής μας, γιατί η όποια πρόσληψη του χρόνου έχουμε συναρτάται και από την ποιότητα και τη γεύση της ζωής μας αλλά και από την αυτοαπεικόνιση του εαυτού μας . Θεωρώ ότι ίσως οι έννοιες «χρόνος» – «ζωή» – «άνθρωπος» – «εαυτός μας» να είναι δικό μας ανθρώπινο δημιούργημα και ότι αυτές οι έννοιες ίσως να συνθέτουν μια ενιαία και αδιαίρετη έννοια που μόνο ως τέτοια μπορεί να μάς αποκαλυφθεί. Θεωρώ ότι όλη αυτή η συζήτηση δεν είναι υπόθεση μόνο της επιστήμης και της φιλοσοφίας – που ερίζουν ακόμα και στη μεθοδολογική προσέγγιση του χρόνου – αλλά υπόθεση κάθε ανθρώπου και ότι προκειμένου να κατανοήσουμε τη φύση του χρόνου – αν τελικά είναι αυτόνομος και αντικειμενικός – οφείλουμε ως προϋπόθεση να δώσουμε μια ικανοποιητική απάντηση στο γενικότερο ερώτημα: γιατί ζούμε.
Oφείλουμε να υποτάξουμε την έννοια του χρόνου και την όποια θεώρησή της και πρόσληψή της σε μια πιο βασική έννοια για εμάς, στο υπαρξιακό μας ερώτημα και στην αναζήτηση νοήματος της ζωής μας! Οποιαδήποτε άλλη προσέγγιση μάς οδηγεί στα μονοπάτια του χρόνου, στα μονοπάτια που εμείς είμαστε απλώς σκιές και δεν μπορούμε να κατανοήσουμε το είναι μας και να γευθούμε τον εαυτό μας.
