Χρήστος Κ. Τσαγγάλης
Ένας άλλος σημαντικός, αν και ελάχιστα γνωστός στο ευρύ κοινό, κλάδος της αρχαϊκής επικής ποίησης είναι αυτός του γενεαλογικού και αρχαιοδιφικού έπους, εμβληματική θέση στον οποίο καταλαμβ
άνει το κορινθιακό έπος και ο Εύμηλος από την Κόρινθο.
Ο Κορίνθιος ποιητής Εύμηλος, γιος του Αμφίλυτου, ήταν ένα εξέχον μέλος της οικογένειας των Βακχιαδών, οι οποίοι κυβέρνησαν την Κόρινθο στα μέσα του 7ου αι. π.Χ. Η σύγχρονη έρευνα θεωρεί ότι τρία είναι τα έργα που πρέπει να συνδεθούν με το όνομά του: η Τιτανομαχία, τα Κορινθιακά και η Ευρώπεια. Μίλησα για σύνδεση και όχι συγγραφική πατρότητα, καθώς η χρονολόγηση των έργων πρακτικά αποκλείει το να έχουν όλα προέλθει από το χέρι του Εύμηλου. Η παλαιά υπόθεση του Will, σύμφωνα με την οποία ποικίλα έργα κορινθιακής προέλευσης αποδόθηκαν στον πιο εμπνευσμένο και διάσημο ποιητή της Κορίνθου είναι αυτή που επικρατεί και σήμερα, καθώς μάλιστα διαθέτουμε αναλογικού τύπου αντιστοιχίες με την περίπτωση κάποιων ψευδο-ομηρικών και ψευδο-ησιόδειων επών.
Η σημερινή επιφυλλίδα είναι αφιερωμένη στην Τιτανομαχία, για την οποία διαθέτουμε 14-15 αποσπάσματα (ανάλογα με την κριτική έκδοση που χρησιμοποιεί κανείς) και ελάχιστους στίχους. Ωστόσο, είναι εφικτή μια σε γενικές γραμμές ανασύνθεση της πλοκής του έπους αυτού, η οποία είναι απαραίτητη προκειμένου να προχωρήσουμε σε κάποιες παρατηρήσεις ποιητικής αποτίμησης.
Το κεντρικό θέμα του ποιήματος είναι ο πόλεμος ανάμεσα στους θεούς του Ολύμπου και τους Τιτάνες. Καθώς το έπος περιλάμβανε τουλάχιστον 2 βιβλία, η σύγκρουση καθεαυτήν ίσως να λάμβανε χώρα στο δεύτερο βιβλίο, αφού το πρώτο πρέπει, με βάση τα σωζόμενα αποσπάσματα, να επικεντρωνόταν σε ένα είδος κοσμογονίας, μια παρουσίαση της πρώτης και δεύτερης θεϊκής γενιάς και ό,τι συνέβη πριν από τη σύγκρουση ανάμεσα στους Ολύμπιους θεούς και τους Τιτάνες. Μετά τη γέννηση του Δία στο όρος Σίπυλος της Λυδίας, η εστίαση στρεφόταν στα προκαταρκτικά για τον πόλεμο γεγονότα, που περιλάμβαναν την προετοιμασία των δυνάμεων που υποστήριζαν τις δύο πλευρές, με το θαλάσσιο τέρας Αιγαίωνα να τάσσεται στο πλευρό των Τιτάνων. Σε αυτό το τμήμα του έπους εντάσσονταν και άλλες σκηνές: ο Τιτάνας Υπερίων αποφάσιζε να μη πολεμήσει εναντίον των θεών του Ολύμπου, ενώ ένας από τους γιους του Ιαπετού, ο Προμηθέας, λειτουργούσε ως κήρυκας μεταξύ των δύο θεϊκών στρατοπέδων πριν από την έναρξη των εχθροπραξιών. Ο Προμηθέας ίσως να άλλαζε στρατόπεδο, αφού η μετέπειτα τιμωρία του παρουσιάζεται ως αποτέλεσμα της βοήθειας που προσέφερε στους θνητούς και ποτέ ως συνέπεια της ήττας του εξαιτίας τη υποστήριξης των Τιτάνων. Η σύγκρουση ανάμεσα στις δύο αντιμαχόμενες παρατάξεις υπήρξε σφοδρή και η έκβαση ήταν αμφίρροπη. Η νίκη του Δία και των Ολύμπιων θεών έγινε εφικτή μόνο όταν ο Δίας εξόντωσε το τέρας-φρουρό Κάμπη απελευθερώνοντας τους Κύκλωπες από τα Τάρταρα. Το γεγονός αυτό ήταν καθοριστικής σημασίας. Οι Κύκλωπες εξόπλισαν τον Δία με κεραυνό, αστραπή και βροντή, και τους αδελφούς του Ποσειδώνα με την τρίαινα και Πλούτωνα με ένα κράνος που τον έκανε αόρατο. Μετά την ήττα τους οι Τιτάνες φυλακίστηκαν στα Τάρταρα. Ήταν πια η στιγμή να γιορτάσουν οι Ολύμπιοι θεοί τη νίκη τους με χορούς και γλέντι. Στη συνέχεια, συγκεντρώθηκαν στο όρος Μηκώνη και τράβηξαν κλήρους: ο Δίας έλαβε τον ουρανό, ο Ποσειδώνας τη θάλασσα, ο Πλούτωνας τον Κάτω Κόσμο. Σε αναγνώριση της βοήθειας που είχε παράσχει ο Υπερίων διά της αποχής του από τον πόλεμο (ως Τιτάνας έπρεπε να βοηθήσει τα αδέλφια του), έγινε ο θεός Ήλιος και τιμήθηκε με ένα τέθριππο που έσερναν θεϊκά άλογα και ένα δέπας με το οποίο επρόκειτο στη συνέχεια να διασχίζει τον Ωκεανό κατά τη νύχτα.
Από το σημείο αυτό και έπειτα δεν είναι σαφές πώς εκτυλισσόταν η πλοκή. Η αναφορά στον Κένταυρο Χείρωνα, που προσδιοριζόταν ως γιος του Κρόνου και της Φιλύρας, όπως επίσης και ως διδάσκαλος του ανθρώπινου γένους αναφορικά με την τήρηση των όρκων, την προσφορά θυσιών στους θεούς, καθώς και τη μετάδοση αστρονομικών και μετεωρολογικών γνώσεων ίσως εντασσόταν σε κάποιον κατάλογο με σύντομη αναφορά στην τύχη των απογόνων των Τιτάνων σε αυτόν τον νέο, χωρίς Τιτάνες, κόσμο. Εξαιρετικά αινιγματικό είναι το απόσπασμα που αφορά «ψάρια με χρυσά λέπια που παίζουν στο αθάνατο νερό», το οποίο πρέπει να αναφέρεται σε κάποια κρήνη ή ροή (και όχι στο νερό της θάλασσας), καθώς το επίθετο αμβρόσιον δηλώνει πάντοτε το καθαρό νερό, αυτό που δεν περιέχει ποσότητα άλατος. Περισσότερα για αυτό το απόσπασμα δεν γνωρίζουμε.
Ποια η εικόνα που προκύπτει με βάση την ανασύνθεση της πλοκής της Τιτανομαχίας; Παρά το αποσπασματικό υλικό μπορούμε να προχωρήσουμε σε ορισμένες, προσεκτικά διατυπωμένες, παρατηρήσεις. Το ποίημα ξεκινούσε με μια θεογονική-κοσμογονική ενότητα που πρέπει να περιλάμβανε καταλόγους και αφήγηση, τουλάχιστον όταν ο Εύμηλος παρουσίαζε τα γεγονότα που οδήγησαν από την πρώτη και δεύτερη θεϊκή γενιά στη γέννηση του Δία. Ενώ ο αφηγηματικός ρυθμός θα πρέπει να ήταν ταχύς σε αυτή την ενότητα, η εικόνα ήταν διαφορετική στη συνέχεια, καθώς παρουσιαζόταν αναλυτικά η φάση εκείνη που προηγούνταν της σύγκρουσης με μια αργόσυρτη αφηγηματική επιθεώρηση των δυνάμεων των δύο αντίπαλων στρατοπέδων. Με βάση την αναλογία της ησιόδειας Θεογονίας είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε τη μορφή αυτής της ενότητας. Τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της Τιτανομαχίας γίνονται αντιληπτά μέσα από τη αφηγηματική μεταστάθμευση από το τι στο πώς των γεγονότων όσο και από τη χρήση τυπολογικά κατοχυρωμένων μηχανισμών για τη δημιουργία φαινομενικών αδιεξόδων και την ανατροπή προσδοκιών. Γνωρίζοντας τη λειτουργία των μηχανισμών αυτών ήδη από το ομηρικό και ησιόδειο έπος, βλέπουμε ότι ο Εύμηλος έχει επιτυχώς φοιτήσει στο σχολείο των μεγάλων εκπροσώπων του αρχαϊκού έπους. Ειδικότερα αναφέρομαι στο αρχικό, φαινομενικό όμως, αδιέξοδο της σύρραξης (γνωστό ήδη από την Ιλιάδα και την ησιόδεια Θεογονία), αλλά και στην αξιοποίηση του μοτίβου του βοηθού με την απελευθέρωση των Κυκλώπων, οι οποίοι θα σταθούν στο πλευρό του Δία και θα αποδειχθούν καθοριστικής σημασίας για την τελική νίκη των Ολύμπιων θεών. Αν εικάζω σωστά μάλιστα, ο Εύμηλος διαφοροποιήθηκε με αποτελεσματικό τρόπο στο σημείο αυτό από το ησιόδειο έπος. Ενώ στη Θεογονία οι Εκατόγχειρες ως σύμμαχοι του Δία έπαιξαν κομβικό ρόλο στην τελική νίκη εναντίον των Τιτάνων, στην ευμήλεια Τιτανομαχία οι Κύκλωπες περιορίζονται απλώς στο να δώσουν στον Δία και τους αδελφούς του τα όπλα που χρειάζονται για να νικήσουν τους αντιπάλους τους. Η νίκη του Δία τονίζεται ακόμη περισσότερο με τον τρόπο αυτό και επικεντρώνεται στο επεισόδιο της τιτανομαχίας καθεαυτήν. Αντιθέτως η πραγματική αριστεία του Δία στην ησιόδεια Θεογονία ακολουθεί μετά από τη νίκη εναντίον των Τιτάνων, όταν ο Δίας συντρίβει το τελευταίο γέννημα της Γης, το τέρας Τυφωέα. Έμφαση όμως δινόταν και στη νέα τάξη πραγμάτων που επέβαλε ο Δίας μετά τη νίκη του: ένας κόσμος ισότιμα διαιρεμένος, με αναγνώριση επιμέρους εξουσιών αλλά και προνομίων, όπως και με επιβράβευση όσων βοήθησαν τους Ολύμπιους θεούς.
Δυστυχώς, το λοιπό διαθέσιμο υλικό δεν μας επιτρέπει να προχωρήσουμε σε άλλες υποθέσεις, καθώς ο βαθμός εικασίας αυξάνεται επικίνδυνα και το έδαφος γίνεται εξαιρετικά ολισθηρό. Ούτε μπορούμε να αποφανθούμε ποια θα ήταν η έκταση των καταλόγων στο ακροτελεύτιο μέρος του έργου. Το παράδειγμα της ησιόδειας Θεογονίας μπορεί, σε αυτήν τουλάχιστον την περίπτωση, να είναι και παροδηγητικό.
Με βάση τα στοιχεία αυτά πρέπει να νιώθουμε μάλλον απογοητευμένοι που δεν έχουμε στα χέρια μας το ενδιαφέρον αυτό έργο. Αν αυτό συνέβαινε, θα μπορούσαμε να κατανοήσουμε καλύτερα τη σχέση του με το συγγενικό ησιόδειο έπος της Θεογονίας αλλά και με το θεογονικό-κοσμογονικό έπος συνολικότερα. Με βάση μάλιστα αυτό το είδος επικής παραγωγής που επιδίδει στην αρχαϊκή εποχή, θα είχαμε τη δυνατότητα να εντοπίσουμε τους λόγους που οδήγησαν (μάλλον τον 4ο αι. π.Χ.) στην επιλογή της ευμήλειας Τιτανομαχίας και όχι της ησιόδειας Θεογονίας ως του δεύτερου έπους του Επικού Κύκλου, αμέσως δηλαδή μετά από μια ορφική Θεογονία.
Ο Χρήστος Κ. Τσαγγάλης είναι Καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και Διευθυντής του Τομέα Κλασικών Σπουδών
Email: xristos.tsangalis@gmail.com
Δημοσιεύτηκε στη ΜτΚ (2.4.2017)
