Του Νίκου Τσούλια
Θα παρακολουθήσουμε μέσα από τη διαδρομή σχολικού βιβλίου εν πολλοίς την ιστορία της χώρας αλλά και τις μικρές πορείες της ζωής μας.
Μέσα στο ευρύτερο εθνικό περιβάλλον εξελίσσονται: η διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας, στάδια απελευθέρωσης, επέκταση εδαφών, συγκρούσεις με άλλες γειτονικές χώρες, η Μικρασιατική καταστροφή και η προσφυγιά, η ανταλλαγή πληθυσμών, η συμμετοχή σε δύο παγκόσμιους πολέμους, δικτατορίες, ο εμφύλιος πόλεμος, δικτατορίες, η εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο, η εξέγερση του Πολυτεχνείου.
Δημιουργήθηκαν και εθνικοί «μύθοι», ίσως το πολυταραγμένο περιβάλλον των Βαλκανίων και οι μόνιμη εχθρική ατμόσφαιρα για πολλές δεκαετίες να δικαιολογούσε ως ένα βαθμό αυτή την «κατασκευή», στη Μακεδονία, άλλωστε γινόταν ένας αγώνας δρόμου στο ποιος θα δημιουργήσει τα περισσότερα σχολεία στην ίδια πόλη προκειμένου να αποκτηθούν εθνοτικά ερείσματα στο ρευστό τοπίο της απόκτησης εδαφών.
Στο κοινωνικό – οικονομικό – πολιτισμικό πλαίσιο υπάρχει έντονη κινητικότητα: μεγάλη περίοδος αγροτικού τρόπου ζωής, άνοδος της αστικής τάξης με μεταπρατικά κυρίως χαρακτηριστικά και με ενδοταξικές αντιπαραθέσεις, συγκρότηση μεσαίας τάξης ιδιαίτερα μετά από τη δεκαετία του ’60, ανάπτυξη του καταναλωτισμού ως πρότυπο κοινωνικής ανέλιξης, κομματοκρατία, οικονομικές κρίσεις, ευρωπαϊκή πορεία, βαλκανικές εκκρεμότητες (παλιές και νέες), μετανάστευση Ελλήνων στη Γερμανία και στην Αμερική, είσοδος ξένων μεταναστών στη χώρα μας, πολιτιστική άνοιξη τη δεκαετία του ’60 αλλά και στην πρώιμη μεταπολιτευτική περίοδο.
Στο πολιτικό και εκπαιδευτικό περιβάλλον, τα γεγονότα είναι εξίσου πυκνά: γλωσσικό ζήτημα, κομματική διοίκηση για το μεγαλύτερο διάστημα, οικονομική δυσπραγία, μεταρρυθμίσεις και αντιμεταρρυθμίσεις, φωτεινές σύντομες περίοδοι εκδημοκρατισμού στον αστερισμό μεγάλων παιδαγωγών και ανθρώπων των γραμμάτων, αντιπαραθέσεις ιδεολογικές για τα σχολικά βιβλία. Φυσική συνέπεια είναι η έντονη κριτική από τα ρεύματα της αριστεράς και από τα κοινωνικά κινήματα για ιδεολογική συντηρητική μονομέρεια και επιβολή πολιτικού ελέγχου των σχολικών βιβλίων και της εκπαίδευσης.
Πέραν της διαμάχης του γλωσσικού ζητήματος η μεγαλύτερη αντιπαράθεση γίνεται στα σχολικά βιβλία της ιστορίας και των θρησκευτικών, στοιχείο που βαστάει μέχρι τις ημέρες μας.
Και τα σχολικά βιβλία αναπόφευκτα θα χρεωθούν όλο αυτό το σκηνικό της στείρας εν πολλοίς αντιπαράθεσης, αφού Δύση και Βυζάντιο / Ανατολή, νεοελληνικό κράτος και αρχαιότητα, αρχαία ελληνική γλώσσα ή καθαρεύουσα και δημοτική, σύγχρονο και παραδοσιακό δεν διασταυρώνονται γόνιμα, μέσα από μια διαλεκτική ενότητα, αλλά θα παραμένουν δύο πόλοι ιδεοληπτικής πολιτικής σύγκρουσης. Το αποτέλεσμα είναι οδυνηρό, αρκεί να σκεφτούμε απλά και μόνο ότι με σημαία την προγονοπληξία γενιές και γενιές Ελλήνων δεν θα γνωρίσουν την ουσία των έργων του Αριστοτέλη, του Πλάτωνα, των προσωκρατικών κλπ, των θεμελιωτών της σύγχρονης σκέψης του Δυτικού κόσμου.
Οφείλουμε, λοιπόν, να μελετήσουμε το σχολικό βιβλίο μέσα στο κοινωνικό, οικονομικό, πολιτικό και πολιτισμικό πλαίσιο (context – συγκείμενο) για να μπορεί η όποια στοιχειώδης ανάλυση να είναι ορθολογικά πλήρης, άλλως μια καταγραφή του σχολικού βιβλίου και των σελίδων του – φωτίζοντας υπέρμετρα τη συναισθηματική και «φιλολογική όψη» των πραγμάτων – είναι αντι-επιστημονική σύμφωνα με τις γενικά αποδεκτές μεθοδολογίες της έρευνας.
Ωστόσο, η πολυπλοκότητα και το μέγεθος του ερευνώμενου υλικού αλλά και οι ταραχώδεις αντίστοιχες ιστορικές περίοδοι του ελληνικού κράτους δεν επιτρέπουν μια πλήρη προσέγγιση με όλα αυτά τα εργαλεία. Απλώς θίγονται εισαγωγικά και παρουσιάζεται με μια μικρή κάθε φορά προσέγγιση το γενικότερο κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο των εκπαιδευτικών πραγμάτων. Στόχος όλης αυτής της σειράς των άρθρων είναι κυρίως η «εντός των τειχών» περιδιάβαση της ταραχώδους διαδρομής του σχολικού βιβλίου.
Θα περιμέναμε να υπάρχουν στα σχολικά βιβλία α) περισσότερος πλουραλισμός στις παιδαγωγικές προσεγγίσεις και στο αξιακό φορτίο, β) λιγότερη εμπάθεια και ιδεολογική προκατάληψη σε ισχυρές επιστημονικές θεωρίες (π.χ. Εξελικτική Θεωρία), γ) μεγαλύτερη αναφορά στα κοινωνικά κινήματα και όχι αποσιώπηση στο κυνηγητό δημοκρατικών αντιλήψεων (π.χ. εθνικό και κοινωνικό ρεύμα Δημοτικισμού, Εκπαιδευτικός Όμιλος, Ρόζα Ιμβριώτη, Κ. Καλαντζής και ειδική αγωγή), δ) ουσιαστική ανάλυση της κοινωνικής πραγματικότητας μακριά από απλουστευτικά σχήματα του τύπου «καθαρός Γιαννάκης» και από τα άπειρα στοιχεία της ιδεολογικής κατήχησης, ενώ δεν εμφανίζονται πουθενά η φτώχεια, οι ανισότητες, οι διώξεις.
