Του Νίκου Τσούλια
Είναι πλέον η πιο προβεβλημένη επιστημονική θεωρία από κοινωνικής και κοσμοθεωρητικής άποψης. Είναι η πιο μεγάλη και η πιο ουσιώδης «αφήγηση» που μπορεί να διατυπωθεί στην ιστορία του ανθρώπου, αφού αφορά την αφήγηση του μεγάλου ταξιδιού της ζωής στον πλανήτη μας. Είναι και η πιο πολύπαθη επιστημονική θεωρία, που συνάντησε και εξακολουθεί να συναντά με ολοένα και μικρότερη ένταση όμως τις σφοδρότερες ενστάσεις από τα θρησκευτικά δόγματα και δη από την Καθολική εκκλησία.
Ωστόσο το ταξίδι της είχε διακυμάνσεις και περιπέτειες. Από το ξεκίνημα της ελευθερίας του πνεύματος, τη γέννηση του Δυτικού στοχασμού, οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι θα θέσουν τα πρωτόλεια ερωτήματα, θα ψηλαφίσουν τις πρώτες απαντήσεις και θα καλλιεργούν προβληματισμούς και θεωρήσεις με μια ξεχωριστή επιμέλεια. Εδώ ο Εμπεδοκλής θα συλλάβει την έννοια της εξέλιξης των έμβιων όντων αλλά και θα προσφέρει – πρώτος αυτός – την εξήγηση του πώς συμβαίνει αυτή η θαυμαστή πορεία της εξέλιξης˙ θα επινοήσει τη Φυσική Επιλογή ως μια γενική ιδέα!
Αλλά σ’ αυτή την περίοδο γεννιέται και η δημοκρατία και επικρατεί μια κουλτούρα πολυφωνίας και αντιπαράθεσης ιδεών, πρωτόγνωρη και άγνωστη για τα δεσποτικά καθεστώτα της Ανατολής. Και είναι αυτός ο πλουραλισμός στο στοχασμό του ανθρώπου η δύναμη της ελευθερίας του πνεύματος. Οι απόψεις του Εμπεδοκλή θα μείνουν όμως στη σκιά της μεγάλης μορφής – της μεγαλύτερης στην ιστορία του ανθρώπου – του Αριστοτέλη και θα παραμείνουν εν αδρανεία αιώνες και αιώνες μέχρι να έλθει το κύμα της νεώτερης επιστήμης, το οποίο με βασικά εργαλεία της τη συγκροτημένη παρατήρηση και το πείραμα θα αρχίσει να τροποποιεί και να μετασχηματίζει αρκετές κρατούσες θεωρίες.
Θα έλθει ο Κάρολος Δαρβίνος που με τη συστηματικότητα της παρατήρησής του και με τον επαγωγικό λογισμό του θα επαναδιατυπώσει και θα τεκμηριώσει με τον πιο απόλυτο τρόπο την Εξελικτική Θεωρία. Τον Δαρβίνο και τη θεωρία του θα την πολεμήσει το κατεστημένο και οι κάθε λογής εκφράσεις της αντίδρασης που επιχειρούν με κάθε τρόπο να χειραγωγήσουν τόσο τα πορίσματα των νέων επιστημονικών θεωριών όσο και τις προεκτάσεις που επιφέρουν στο στερέωμα των ιδεολογιών και των κοινωνικών συσχετισμών. Όχι μόνο δεν θα του πιστώσουν την ορθότητα μιας «νέας ιδέας», αλλά θα επιχειρήσουν να παρακάμψουν τον πυρήνα της θεωρίας του: την κοινή καταγωγή όλων των μορφών ζωής, την εξελικτική δυναμική της φύσης και των έμβιων οργανισμών και την ενότητα της ζωής και της ύλης – που είναι οι θεμέλιοι λίθοι της κοσμοθεώρησής του – και έτι περαιτέρω θα στρεβλώνουν συνειδητά τις απόψεις του για να συκοφαντηθεί η ισχύς των συμπερασμάτων του.
Θα μιλάνε για δήθεν μια ζωώδη συμπεριφορά του ανθρώπου και όχι για τη ζωική του καταγωγή, για να δημιουργήσουν σκιά στον ορθολογισμό της σκέψης του Δαρβίνου και για να ηθικοποιήσουν ένα ούτως ή άλλως στρεβλό πεδίο δογματικής θεώρησης. Θα εφεύρουν αργότερα μια άγνωστη στο Δαρβίνο αντίληψη, τον «κοινωνικό δαρβινισμό», ότι δήθεν ο μεγάλος φυσιοδίφης ισχυρίζεται την ισχύ στη φύση του «νόμου του ισχυρότερου» – και αυτό προκειμένου να ενδυναμώσει την κοινωνική επικράτηση η κυρίαρχη κοινωνική τάξη της εποχής και κάθε εποχής -, όταν ποτέ στη Θεωρία της Εξέλιξης δεν υπάρχει καμιά τέτοια άποψη, παρά μόνο η εύνοια των καλύτερα προσαρμοσμένων πληθυσμών σε ένα συγκεκριμένο κάθε φορά φυσικό περιβάλλον.
Η Εξελικτική Θεωρία είναι η πιο ολιστική επιστημονική θεώρηση, όχι απλά και μόνο γιατί αναφέρεται στο άπαν της γήινης βιόσφαιρας, αλλά και γιατί κατακτά ερμηνευτικά εργαλεία της πιο «ανοικτής σκέψης» του ανθρώπινου πνεύματος. Αναδεικνύει τη ιερότητα της ζωής μέσα από την ταπεινότητα της καταγωγής και από την επιδίωξη ενός ουμανιστικού νοήματος στον πολιτισμό. Επανατοποθετεί τον άνθρωπο και τον πολιτισμό του σε μια αγαστή σχέση με τη φύση – μακριά από κάθε αλαζονική συμπεριφορά, αφού η «Φυσική Επιλογή είναι μια δύναμη έτοιμη πάντα για δράση και ασύγκριτα ανώτερη από τις ανθρώπινες αδύναμες προσπάθειες»[i] – και θέτει την έννοια της ηθικής σε πιο αυθεντική βάση. Δεν αλλάζει μόνο “επιστημονικό παράδειγμα”, αλλά τροφοδοτεί ένα νέο “φιλοσοφικό και πολιτισμικό παράδειγμα”.
Σήμερα η Εξελικτική Θεωρία δεν είναι απλά και μόνο μια επιστημονική θεωρία, που είναι κραταιά και πλήρως γοητευτική και διδάσκεται σε όλα τα πανεπιστήμια των κοσμικών τουλάχιστον εθνών – κρατών. Σήμερα αποτελεί και μοντέλο για κάθε επιστημονική θεώρηση, που έχει ως πεδίο αναφοράς της κάποιο πολυπαραγοντικό σύστημα. Το μήνυμά της είναι θεμελιώδες για τη σκέψη του ανθρώπου: μπορούμε να ερμηνεύουμε τη φύση υπό το φως πάντα μιας εξελικτικής θεώρησης. Η ίδια η εξελικτική θεωρία εμπεριέχει στους κόλπους της μια εξελικτική πορεία. Ο μηχανισμός της βιολογικής εξέλιξης, η Φυσική Επιλογή, η ευφυής επινόηση του Δαρβίνου, προσφέρει πλούσια ερμηνευτικά εργαλεία για την προσέγγιση επιστημών και έρευνας όλων εκείνων των πεδίων που δεν μπορούν να προσεταιριστούν με τις κλασικές μεθόδους του θετικισμού. Και αποτελεί ο εν λόγω μηχανισμός πεδίο απελευθέρωσης νέων δημιουργικών όψεων της ανθρώπινης νόησης σε πολλούς τομείς του επιστητού: ψυχολογία, ιστορία, κοινωνιολογία, τεχνητή ευφυΐα και ρομποτική κλπ
Έχουμε πολύ δρόμο μπροστά μας. Η Εξελικτική Θεωρία θα συμβαδίζει με την ίδια την εξέλιξη της ζωής, με την εξέλιξη του ανθρώπινου στοχασμού, με την εξέλιξη του πολιτισμού μας. Πάντα θα έχουμε νέα ερωτήματα και νέες θεωρήσεις. Πάντα οφείλουμε να είμαστε ευεπίφοροι σε νέες ιδέες και να μη δογματίζουμε και να είμαστε ταπεινοί για να κατανοήσουμε το ιερό φαινόμενο της ζωής. Πάντα θα πρέπει να αγωνιούμε μέχρι να δημιουργήσουμε έναν εξανθρωπισμένο πολιτισμό, έναν δίκαιο και όμορφο κόσμο.
Ο Δαρβίνος μάς δίνει μια όμορφη ιδέα. «Όταν δεν θα κοιτάζουμε πια ένα έμβιο ον όπως ένας πρωτόγονος κοιτάζει ένα πλοίο, σαν κάτι εξ ολοκλήρου πέρα από τις γνώσεις του, όταν θα θεωρήσουμε κάθε δημιουργία της φύσης σαν κάτι που έχει μια μακρά ιστορία – όταν θα θεωρήσουμε κάθε περίπλοκη δομή και ένστικτο ως το άθροισμα πολλών συνδυασμών που το καθένα είναι χρήσιμο στον κάτοχό του, κατά τον ίδιο τρόπο που κάθε μεγάλη εφεύρεση είναι το άθροισμα της εργασίας, της πείρας, του λογικού και ακόμα και των σοβαρών λαθών πολυάριθμων εργατών όταν θα δούμε από μια τέτοια σκοπιά κάθε έμβιο ον, πόσο περισσότερο ενδιαφέρουσα – μιλώ από πείρα – θα γίνει μελέτη της φυσικής ιστορίας!» [ii].
[i] Darwin, Ch. (2009), Η καταγωγή των ειδών, τ. Α΄, Αθήνα: Δ.Ο.Λ, σ. 98
[ii] ο.π., τ. Β΄, σ. 203-204
