Του Νίκου Τσούλια
Πώς να συγκρίνεις το σχολείο του «τότε» και του «τώρα», όταν η νοσταλγία σου για της παιδικότητάς σου την αθωότητα υπερχειλίζει τον κόσμο των συναισθημάτων σου, όταν η νοσταλγία σου για της εφηβείας τις μυθοπλασίες και τις φαντασιώσεις υπερβαίνει όλη τη δύναμη των μετέπειτα ονείρων σου, όταν η νοσταλγία σου για της νεότητάς σου το σφρίγος επισκιάζει κάθε απόπειρα ορθολογικής αξιολόγησης;
Όσοι επιχειρούν μια δήθεν σύγκριση γνωρίζουν πολύ καλά ότι δεν συγκρίνουν μόνο τα σχολεία της σημερινής και της αλλοτινής εποχής αλλά και τις δικές τους ματιές και ηλικίες. Όσοι νιώθουν τη γλυκύτητα της θύμησης να παραλύει κάθε αντικειμενική συγκριτική θεώρηση ανάμεσα στο χθες και στο σήμερα συνειδητοποιούν ότι κάνουν μια φοβερή «προσθαφαίρεση», ότι ωραιοποιούν το παρελθόν και ότι γκριζάρουν το παρόν.
Μια λύση υπάρχει. Να αφήσουμε το συναίσθημα να κυριαρχήσει σ’ αυτή τη συγκριτική διαπάλη, να αλώσει κάθε σκέψη μας και να απολαύσουμε το μεγαλείο της μνήμης μας με τον πιο αυθεντικό και συνάμα με τον πιο αρχοντικό τρόπο. Και μετά να πιάσουμε ένα – ένα τα επιμέρους βασικά στοιχεία των σχολείων των δύο εποχών και απλώς να τα καταθέσουμε στου ορθολογισμού την κρίση χωρίς να μάς ενδιαφέρει το όποιο αποτέλεσμα, γιατί ήδη το έχουμε προ-οικονομήσει, το έχουμε προεξοφλήσει.
Το αλλοτινών καιρών σχολείο ήταν μέσα στην ψυχή μας. Το αγαπούσαμε. Γιατί νιώθαμε ότι θα μάς άλλαζε τη ζωή. Φοβόμαστε το δάσκαλο, αλλά νιώθαμε ότι ό,τι κάνει είναι για το καλό μας και δεν θυμώναμε. Το λατρεύαμε. Γιατί ήταν το μόνο υπαρκτό στοιχείο της ζωής μας που συνδεόταν με τα όνειρά μας και με τις τόσες και τόσες φιλοδοξίες μας. Το προσέχαμε. Γιατί εκεί μαθαίναμε γράμματα και νιώθαμε στης ψυχής μας τα ενδότερα ότι ακονίζουμε τη σκέψη μας, ότι γλυκαίνει η καρδιά μας, ότι απελευθερώνεται το πνεύμα μας, ότι η γλώσσα μας μάς ταξιδεύει σε κόσμους μακρινούς, ότι η ελευθερία της γνώσης συνταίριαζε με τον πιο μυστικούς τόπους της φαντασίας μας. (Πάλι χάθηκα στους απέραντους δρόμους του συναισθήματος και άντε να βγεις αλώβητος στην απόπειρα της συγκριτικής θεώρησης).
Μια λύση υπάρχει να πω, ένα, δύο, τρία τα βασικά σημεία διαφοράς και να μην αφήσω το χείμαρρο της νοσταλγίας να παρασύρει τα σημάδια της σύγκρισης.
Πρώτον, το σχολείο του «τότε» ήταν παιδαγωγικο-κεντρικό, ενώ το σχολείο του «τώρα» είναι γνωσιο-κεντρικό. Τα βιβλία και πιο ειδικά τα Αναγνωστικά του παλιού σχολείου αποσκοπούσαν πριν από καθετί στην διαπαιδαγώγηση. Το αξιακό πρόταγμα ήταν πανίσχυρο. Η καλλιέργεια των αξιών ήταν έκδηλη σε κάθε κεφάλαιο, σε κάθε σελίδα μαθήματος. Σήμερα το σχολείο είναι φορτωμένο με γνώσεις που κατατείνουν στην πληροφορία και όχι στην αγωγή. Το ότι συνέβαινε αυτό ή το άλλο ανάμεσα στις δύο εποχές ήταν αποτέλεσμα των επιλογών του συγκείμενου, του όλου πολιτισμικού περιβάλλοντος, των κοινωνικών προτεραιοτήτων.
Δεύτερον, το σχολείο του «τότε» δεν οδηγούσε εύκολα στο Γυμνάσιο, γιατί η Δευτεροβάθμια εκπαίδευση ήταν επιλεκτική. Και αυτό έχει την αξία του, γιατί το σχολικό σύστημα και ο δάσκαλος γνώριζε αυτή την απλή πραγματικότητα και έπρεπε να το λάβουν υπόψη τους. Το σχολείο του «σήμερα» οδηγεί σχεδόν όλους τους μαθητές και τις μαθήτριες στο Γυμνάσιο και σαφώς και στο Λύκειο και ακόμα πιο πέρα. Σήμερα η Δευτεροβάθμια εκπαίδευση είναι μαζική, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για όλα τα επιμέρους σημεία αξιολόγησής της.
Τρίτον, το περιεχόμενο του παλιού σχολείου ήταν μικρότερης έκτασης σε σύγκριση με το σημερινό και δινόταν έμφαση στην εμβάθυνση και στη αφομοίωση. Η έννοια της Βασικής / Γενικής Παιδείας έχει μετασχηματιστεί ανάμεσα στο σχολείο του χθες και του τώρα. Σήμερα η εκμάθηση μάλλον δύο Ξένων γλωσσών είναι συστατικό στοιχείο κάθε μάθησης, αφού έχουμε δημιουργήσει και ένα μικρό φροντιστηριακό σχολείο δίπλα στο θεσμικό σχολείο. Κάτι ανάλογο συμβαίνει με το πεδίο των νέων Τεχνολογιών, όπου τα παιδιά προπορεύονται από τους γονείς τους με έναν εντυπωσιακά εύκολο τρόπο.
Ας δούμε και δύο – από τα πολλά – εξωσχολικά στοιχεία που επηρεάζουν σημαντικά όμως την όλη σχολική λειτουργία. Πρώτον, η οικογένεια έχει αλλάξει. Τότε, η οικογένεια ήταν παραδοσιακή και άκρως πυρηνική και υπήρχε η συλλειτουργία όλης της οικογένειας στο φαγητό, στο τζάκι κλπ. Τότε οι παππούδες και οι γιαγιάδες ήταν μέσα στην οικογένεια και αποτελούσαν τις σταθερές αξίες της αφήγησης, της συμβουλής και της αγωγής. Σήμερα η οικογένεια δεν περιλαμβάνει συνήθως τις τρεις γενιές, οι γονείς σπάνια διαπαιδαγωγούν τα παιδιά τους και η συνεύρεση είναι εικονική (κυριολεκτικά και συμβολικά) μέσω της «σύγχρονης εστίας», της τηλεόρασης σε κάθε δωμάτιο και το όλο σκηνικό της τηλεοπτικής σύλληψης του κόσμου λειτουργεί ως αντι-πνευματική τροφός, αφού κυριαρχεί σκόπιμα η χειραγώγηση της ανθρώπινης σκέψης και η βλακεία.
Δεύτερον, το περιβάλλον των παιδιών στο αλλοτινό σχολείο ήταν το φυσικό περιβάλλον και εν μέρει το αστικό. Τα παιδιά γεύονταν τον κόσμο με τις αισθήσεις τους στη φυσική πραγματικότητα. Σήμερα η περιήγηση των παιδιών στον κόσμο της εικονικής πραγματικότητας έχει σχεδόν αφαιρέσει τη φυσική πραγματικότητα και το διαδίκτυο αποτελεί τον μεγαλύτερο παιδότοπο που εμφανίστηκε ποτέ.
Ο κόσμος άλλαξε. Άλλο το σχολείο του «τότε» και άλλο το σχολείο του «τώρα». Υπάρχουν κοινά σημεία, αλλά υπάρχουν και διαφορετικά. Τα διαφορετικά σημεία εισβάλλουν στο σχολείο από το κοινωνικό περιβάλλον και το σχολείο τα υιοθετεί με έναν σχετικό μετασχηματισμό τους.
Ο κόσμος συνεχίζει ν’ αλλάζει. Δεν γίνεται διαφορετικά. Αυτή είναι η ροή της ιστορίας. Το ζήτημα δεν είναι και ποτέ δεν θα είναι αν ο κόσμος θα μένει σταθερός, αλλά αν «περιλαμβάνει» την αυθεντική ζωή του ανθρώπου, τις πραγματικές και διαχρονικές ουμανιστικές αξίες του, τα όνειρα και τις φαντασιώσεις των παιδιών, τις φιλοδοξίες των νέων. Και το σχολείο; Σε κάθε περίπτωση, οφείλει να δίνει τον αγώνα τον καλό, τον αγώνα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και των κοινωνικών αγώνων, της καλλιέργειας του πνεύματος και της ελευθερίας, της προαγωγής της αγάπης και της γνώσης, της διαρκούς ανάδειξης της παιδείας και της μόρφωσης.
