Του Νίκου Τσούλια
Υπάρχει και μια άλλη όψη της γνώσης. Ως γνώση δεν θεωρούμε ένα ουδέτερο πεδίο μέσω του οποίου γίνεται κατανόηση, από την ανθρώπινη νόηση, του κόσμου και του εαυτού μας, αλλά έναν παρεμβατικό χώρο μέσω του οποίου επιχειρούμε τη μέγιστη δυνατή χρηστική λειτουργία του κόσμου και της ύλης προς όφελός μας. Δεν αναγνωρίζουμε, δηλαδή, τις αυτονομίες και τις αυταξίες των άλλων όντων, παρά μόνο σε σχέση με τη δική μας πολιτιστική και πολιτική κατεύθυνση και με τις δικές μας αναγκαιότητες. Με άλλα λόγια, εκτιμούμε πως οι άλλες μορφές της ύλης πρέπει να εξυπηρετούν τις δικές μας κατευθύνσεις και ο χαρακτήρας της γνώσης είναι ενταγμένος σ’ αυτό το σκοπό.
Ας δούμε αυτή την αντίληψη πάλι μέσα από ένα παράδειγμα. Η ιολογία (virology) μελετά τους ιούς σε μια λογική αντιμετώπισης και καταπολέμησής τους. Οι έρευνες που γίνονται απέναντι στο A.I.D.S. και η παραγόμενη γνώση τους εξυπηρετούν τις ανάγκες μιας θεραπείας. Δεν αναγνωρίζουμε, δηλαδή, στους ιούς το «δικαίωμα» να αυτοαναπαράγονται στα κύτταρα του ανοσοποιητικού μας συστήματος, αν και ξέρουμε πολύ καλά πως η τελεονομία ενός ιού περνάει μέσα από τη στήριξη κάποιας κυτταρικής μηχανής. Είναι φυσικό, λοιπόν, η λειτουργία της Γνώσης να κινείται με γραμμή πλεύσης τα προβλήματα και τις προτεραιότητες του ανθρώπου και να μη στηρίζεται σε μια λογική απλής παρατήρησης του κόσμου γενικά και των άπειρων εκφράσεών του. Δεν παύει όμως γι’ αυτό ακριβώς το λόγο να είναι σχετικιστικού περιεχομένου, που σημαίνει ότι διαρκώς θα καταστρέφεται και θα παράγεται σε ένα παιχνίδι χωρίς τελειωμό. Και αυτό το παιχνίδι εμφανίζεται, εν πολλοίς, να είναι το νόημα (ή το μη νόημα) του νοήματος (ή του μη νοήματος) της ανθρώπινης ιστορίας.
Πέραν όλων αυτών υπάρχει μια έντονη επικυριαρχία του εργαλειακού λόγου στη διάρθρωση της Γνώσης με αιχμή την επιστημονική έρευνα των θετικών κυρίως επιστημών. Έτσι, στα προβλήματα των ιώσεων, που προαναφέρθηκαν, επιζητείται και διασφαλίζεται σχεδόν εξ ορισμού η νομιμοποίηση και η ηθικοποίηση της Γνώσης, με το επιχείρημα ότι όλο αυτό το σώμα των πληροφοριών βοηθά στην καλυτέρευση της ζωής όλων των ανθρώπων. Και αυτό είναι σαφώς ορθό, μόνο που υπάρχει και η άλλη πλευρά. Η Γνώση συνολικά προκύπτει από τον άνθρωπο – υποκείμενο και συνολικά από την ιστορία του ανθρώπου και όχι μόνο μέσα από τα εργαστηριακά και εργαλειακά πεδία της επιστήμης. Γιατί αυτή η γνώση υποβαθμίζεται και προσπερνιέται, με το επιχείρημα ότι δεν διεκδικεί μερίδιο από τον τεχνολογικό θρίαμβο και από τον επεκτατικό λόγο απέναντι στην ύλη και στη φύση. Η εν λόγω γνώση εντάσσεται στους χώρους των θεωρητικών επιστημών με την ετικέτα της δευτερεύουσας γνώσης και στους χώρους της προσωπικής εμπειρίας και θεωρείται ως μη διεκδικούσα τη σφαίρα της ηθικής. Εργαλειοποιείται, δηλαδή, η ίδια η έννοια της ηθικής, στη θεώρηση που ισχυρίζεται ότι η γνώση προάγει την ηθική όταν παράγει αποτελέσματα στο πεδίο της μηχανόσφαιρας.
Ας επανέλθουμε στη χρήση του προηγούμενου παραδείγματος. Όλοι γνωρίζουμε ότι η πείνα είναι ο μεγαλύτερος εχθρός του ανθρώπου του ανθρώπου και αυτό αφορά και την τρέχουσα περίοδο της ιστορίας. Ωστόσο, δεν εγείρει τις συνειδήσεις μας και την αγωνία μας στον ίδιο βαθμό όπως το A.I.D.S. Ο λόγος είναι απλά προσχηματικός: το A.I.D.S. απειλεί (θεωρητικά) όλους, ενώ η πείνα αφορά ένα υποσύνολο ανθρώπων. Πρόκειται όμως για μια αυταπάτη, αφού παρουσιάζεται η όλη εικόνα αντεστραμμένη και ο Δυτικός πολιτισμός ως κυρίαρχος πολιτισμός επιβάλλει τις δικές του προτεραιότητες και επιλογές ως καθολικές τοιαύτες.
«Αν υποβαθμίσουμε τη νεωτερικότητα στον εξορθολογισμό, που σημαίνει μόνο τεχνική, οικονομία, οργάνωση της εργασίας, γραφειοκρατική αποτελεσματικότητα, παραγωγικότητα, τότε χάνουμε από τον ορίζοντα το άλλο μισό της νεωτερικότητας, δηλαδή την υποκειμενικότητα, τις θεωρίες του φυσικού δικαίου, τα δικαιώματα του ανθρώπου, την εσωτερικότητα του προσώπου, το μυθιστόρημα, το κίνημα των εργαζομένων κ.ο.κ.» (Αλαίν Τουραίν). Η γνώση που απορρέει από τη θέση του υποκειμένου επιζητεί και μια άλλη γραφή της ιστορίας. Μια γραφή που δε θα συντονίζεται μόνο με την επιστημονική θαυματολογία, αλλά θα ενισχύει την ανθρώπινη συνείδηση για μια ηθική πράγματι κοινωνία. Γνώση δεν είναι μόνο τα καινούργια μηνύματα των εργαστηρίων αλλά και τα μηνύματα που φτάνουν από το «σκοτεινό μέρος» της Γης, από τα δισεκατομμύρια εξαθλιωμένων και περιθωριοποιημένων. Όσοι μιλούν για την παραγωγή της γνώσης έξω από το σύνολο των κοινωνικών λειτουργιών, κινούνται στη λογική εξυπηρέτησης συγκεκριμένων κέντρων εξουσίας με στόχο τη χειραγώγηση των πολιτών. Μπορεί να μην έχει ακόμα επινοηθεί η επιστήμη του καλού και του κακού, εφαρμόζεται όμως η παραγόμενη γνώση με βάση τους ισχύοντες πολιτικο – ιδεολογικούς συσχετισμούς. Επομένως, όχι μόνο δεν είναι ουδέτερη, αλλά και μάς διαμορφώνει την ίδια τη ζωή μας με προκαθορισμένα εν πολλοίς πεδία δράσης και αναφοράς.
ΕΞΟΡΜΗΣΗ, 24.3.1996
