Του Νίκου Τσούλια
Είναι πλέον ένα από τα χαρακτηριστικά της μεταβιομηχανικής εποχής η επιστημονική μονομέρεια, μια εξέλιξη που αντί να προάγει την πνευματική καλλιέργεια, την ουσιαστική παιδεία και την ουσιαστική μόρφωση του ανθρώπου ενισχύει την επιμέρους εξειδίκευση και την αδυναμία της διεπιστημονικής συζήτησης.
Μεγαλώνουν και επεκτείνονται οι διαδρομές που κάνει η επιστημονική γνώση, αλλά τεμαχίζει και στενεύει συνεχώς τους δρόμους δημιουργώντας όλο και πιο στενά μονοπάτια. Η σύγχρονη κοινωνία με το συγκεκριμένο καταμερισμό εργασίας σαφώς και απαιτεί και έναν ανάλογο επιστημονικό καταμερισμό. Αλλά μια τέτοια πορεία δεν μπορεί να αναιρεί τη βασική ιδέα του σύγχρονου ανθρώπου, του πολίτη που θα έχει καθολική άποψη για τα πράγματα που τον αφορούν για να μπορεί έτσι να συμμετέχει στις αποφάσεις της πολιτείας και να διαμορφώνει ένα δημοκρατικό στερέωμα.
Πολύ ορθά επισημαίνεται το πού οδηγεί η μονομερής αντίληψη της επιστήμης. «Συμβαίνει συχνά να συναντώνται ειδικοί για να συζητήσουν ένα πρόβλημα (μόνο ένα) και να αδυνατούν να επικοινωνήσουν καθώς χρησιμοποιεί ο καθένας τη γλώσσα της ειδικότητάς του, η οποία είναι άγνωστη στον άλλον. Αυτή η σύγχρονη Βαβέλ είναι το σκηνικό στο οποίο εκτυλίσσεται το δράμα της σύγχρονης γνώσης με πρωταγωνιστές την ανευθυνότητα και την πνευματική μονομέρεια»[i].
Η επιστημονική μονομέρεια έχει δύο όψεις, αφενός τη συνεχώς αυξανόμενη διάσταση της επιστημονικής σκέψης από το φιλοσοφικό στοχασμό και επιπλέον από την επιστημολογική και την κοινωνική διάσταση της ίδιας της γνώσης και αφετέρου την ολοένα και μεγαλύτερη εξειδίκευση και την εστίαση στο επιμέρους κάθε πεδίου του επιστητού, με προσανατολισμό ο καθένας να «μαθαίνει τα πάντα για τα τίποτα»! Η όλη εξέλιξη προδικάζει και την με παρωπίδες συσσώρευση γνώσης χωρίς προβληματισμούς και απορίες. Είναι όμως αυτή ορθολογική επιστημονική στάση και συμπεριφορά; «Μήπως ο ειδικός είναι ένας αιχμάλωτος; Μήπως στο πρόσωπο του ειδικού εστιάζεται μια καίρια αντίφαση του αιώνα μας; Πραγματικά, από τη μια πλευρά είναι άξια θαυμασμού η ποσότητα και η ποιότητα των γνώσεων κι από την άλλη η στενότητα και η μονομέρειά τους. Πρέπει κανείς να αγνοεί ηθελημένα άλλους τομείς γνώσης, να αδιαφορεί για την πνευματική καλλιέργειά του προκειμένου να είναι συνεπής στις ολοένα αυξανόμενες απαιτήσεις της ειδίκευσής του»[ii].
Η εξέλιξη αυτή «νομιμοποιείται» από τα εξής στοιχεία. Πρώτον, δίνει άμεσα και απτά αποτελέσματα στην παραγωγή της γνώσης (και κυρίως της τεχνοκρατικής γνώσης) και δεύτερον η μεθοδολογία που ακολουθεί διασφαλίζει σε μεγαλύτερο βαθμό από ό,τι κάθε άλλη μεθοδολογία την αντικειμενικότητα της γνώσης. Αλλά όσο προχωρά η λειτουργία του σύγχρονου επιστήμονα στην εμβάθυνση ενός γνωστικού αντικειμένου μέσω της συνεχούς και ατέρμονος εξειδίκευσης τόσο απομακρύνεται ακόμα και από τη απλή θέαση του «όλου». Το «όλον» θα γίνει προνόμιο ενός «τεχνοκρατικού / εμπορικού ιερατείου» που ήδη έχει αρχίσει να ελέγχει την πορεία της έρευνας και τη διάχυση της πληροφορίας.
Η σύγχρονη επιστήμη φαίνεται να τραβάει το δικό της ξεχωριστό δρόμο αδιαφορώντας για τη διάσταση των αναγκών και των προτεραιοτήτων της τέχνης και του πνεύματος. Αντίθετα, συζεύγνυται όλο και πιο ασφυκτικά με την τεχνολογία και η εστίασή της γίνεται μονομερώς προς την παραγωγή των υλικών αγαθών. Έτσι, βλέπουμε στις ημέρες μας ότι η συζήτηση για όλο και πιο νέα ευρήματα στο χώρο της κινητής τηλεφωνίας να γίνεται μείζον και μοναδικό θέμα, ενώ η αναφορά για τα προβλήματα της φτώχειας ή της αποξένωσης και της αλλοτρίωσης του σύγχρονου ανθρώπου να μην είναι καν στην ατζέντα της συζήτησης.
Αλλά αυτή η μονομέρεια δεν είναι (πάντα) αθώα. Υπήρξαν και υπάρχουν περιπτώσεις όπου η επιστημονική γνώση χρησιμοποιήθηκε για τη δημιουργία ψευδο-θεωριών και για την παραγωγή μεθόδων που απαξίωναν και εκβαρβάριζαν τον άνθρωπο με σοβαρές επιπτώσεις στην (μη) κοινωνική πρόοδο. Ας αναρωτηθούμε, για παράδειγμα, τι μεσαίωνες προκάλεσε η δήθεν επιστημονική άποψη περί «ανθρώπινων φυλών», περί «δείκτη ευφυΐας», περί «ευγονικής», περί «κοινωνικού δαρβινισμού» – για να σταθούμε μόνο στο χώρο των βιολογικών επιστημών.
Η επιστήμη δεν μπορεί να ισχυρίζεται ότι δεν την αφορούν η κοινωνική ηθική και οι πανανθρώπινες αξίες. Δεν είναι μια αυτόνομη νησίδα όπου η μόνη νομιμοποίησή της θα είναι η παραγωγή υλικών αγαθών. Θα πρέπει να παίρνει θέση – όπως έκανε π.χ. ο μεγάλος επιστήμονας Αϊνστάιν – για την παραγωγή και τη χρήση των όπλων και για την ειρήνη, για τις παρενέργειες της πυρηνικής ενέργειας, για τις νέες και πιο μεγάλες ανισότητες που προκαλεί η ίδια η επιστήμη κλπ κλπ.
Η διάσταση της μονομέρειας της επιστημονικής σκέψης από το γενικότερο στοχασμό του ανθρώπου προκαλεί πνευματική αποξήρανση και ψυχική ένδεια, αφού κάθε άνθρωπος έχει ανάγκη τόσο της καθολικής ερμηνείας και κατανόησης του Κόσμου και της πραγματικότητας όσο και της διαρκούς καλλιέργειας του πνεύματός του. Μπορεί η συνεχής και ολοένα και πιο στενή εστίαση του ανθρώπινου ενδιαφέροντος σε ένα επιστημονικό πεδίο να αγνοεί τα μεγάλα πνευματικά έργα του ανθρώπου; Μπορεί ένας άνθρωπος να μη διαβάζει και να μη γεύεται τον πλούτο των ιδεών του Αριστοτέλη, του Πλάτωνα, του Καρτέσιου και όλων των φωτεινών φιλοσοφικών παραδειγμάτων του πιο πρωτοποριακού ρεύματος της ανθρώπινης σκέψης; Μπορεί ένα άνθρωπος να μην απολαμβάνει τους καρπούς τόσων και τόσων λογοτεχνικών έργων, του Όμηρου, του Θερβάντες, του Ντοστογιέφσκι, του Τολστόι, του Καβάφη, του Σολωμού; Μπορεί να μην έχει ασκήσει τις γνώσεις του και την πνευματικότητά του απέναντι στους πίνακες του Βαν Γκογκ, του Μανέ και του Θεοτοκόπουλου;
[i] http://users.sch.gr/symfo/syner/b03.kth.eksidikefsi.htm
[ii] ο.π.
