Του Νίκου Τσούλια
Το διαδίκτυο είναι ο κύριος εκφραστής της εικονικής πραγματικότητας. Για πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρώπου διαχωρίζονται και διασπώνται τόσο έντονα το σώμα μας και το πνεύμα μας από την ενιαία ούτως ή άλλως λειτουργία τους μέσα στις ίδιες στιγμές, στις ατέλειωτες στιγμές του ψηφιακού διαβάσματος, του σερφαρίσματος και των ηλεκτρονικών παιχνιδιών.
Ας δούμε πώς θέτει η εφημερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ» (5.3.2010) σε ένα αφιέρωμά της με τίτλο: «Διαδίκτυο άγγελος ή / και δαίμονας;» έναν σχετικό προβληματισμό. «Παράλληλα άρχισαν να προκύπτουν νέες μορφές παραβατικότητας, όπως ο εκφοβισμός μέσω Διαδικτύου, ενώ ψυχίατροι και ψυχολόγοι μιλούν για συμπτώματα εθισμού και οι κοινωνικοί επιστήμονες προβληματίζονται για το αν οι νέες δυνητικές κοινότητες θα αντικαταστήσουν τις παλιές, των οποίων η έλλειψη ταλανίζει τον σύγχρονο αστό. Γενικότερα τα ερωτήματα που προκύπτουν είναι πολλά, όπως: Τα παιδιά και οι νέοι που περνούν ώρες ατέλειωτες στον υπολογιστή «συνομιλώντας» με γνωστούς και αγνώστους κινδυνεύουν να προτιμήσουν την εικονική παρέα από την πραγματική, χάνοντας την εμπειρία τής πρόσωπο με πρόσωπο επικοινωνίας, της απαραίτητης για τη συγκρότηση εαυτού; Το Διαδίκτυο αποτελεί ένα είδος διεξόδου για τους μοναχικούς και εσωστρεφείς ανθρώπους ή επιδεινώνει την εσωστρέφειά τους; Στα Ιnternet cafe περνά την ώρα του ένα μοναχικό πλήθος ή αναπτύσσονται σχέσεις ανάμεσα στους θαμώνες, όμοιες με εκείνες των παλιών καφενείων;».
Οι δομικοί και έντονοι μετασχηματισμοί στη ζωή μας από τον ψηφιακή εποχή αφήνουν ήδη τα σημάδια τους. Η παραδοσιακή γειτονιά – που είχε πάψει να υπάρχει εδώ και χρόνους πολλούς – ξαναστήνεται με άλλο σκηνικό μέσα στον ψηφιακό κόσμο. Εδώ θα δημιουργηθούν εικονικοί φίλοι, θα κατακτηθούν τα πρώτα βιώματα, θα αναπτυχθούν οι βασικές δεξιότητες – της γρηγοράδας και της αποτελεσματικότητας – των ακροδακτύλων μας. Εδώ θα στηθεί το σκηνικό στο οποίο όλα τα παιδιά θα «πρωτοπορούν» και θα αυτονομούνται από τους γονείς τους με περισσή ευκολία.
Αλλά ο ψηφιακός κόσμος δεν «πέφτει από τον ουρανό». Δεν είναι ένας μεταλλαγμένος κόσμος. Είναι μια νέα αναπαράσταση του γνωστού μας κόσμου. Ανοίγει καινούργιες πόρτες, αλλά κλείνει πολλά παράθυρα. Δίνει πρωτόγνωρες ευκαιρίες, αλλά κρύβει απίθανους κινδύνους. Αυξάνει τις πληροφοριακές μας δυνατότητες, αλλά φτωχαίνει τη μορφωτική μας καλλιέργεια. Εμφανίζεται να μάς ταξιδεύει σε «χώρες» άγνωστες, αλλά δεν μάς αφήνει να γνωρίσουμε τον περίγυρό μας.
Μαζί με την κριτική στο νέο ψηφιακό κόσμο υπάρχουν όμως και δίνουν φωτεινό στίγμα οι νέες δυνατότητες της σύγχρονης κοινωνίας. «Στο νέο δυνητικό περιβάλλον στο οποίο τα τελευταία χρόνια βρέθηκε να ζει ο άνθρωπος, μεταξύ εικονικού και πραγματικού, η πρόσβαση στη γνώση και την πληροφορία είναι απεριόριστη, η δημοσιοποίηση απόψεων και η διαβούλευση γίνονται ελεύθερα, εργασία και αγορές μπορούν να διεκπεραιωθούν από το σπίτι. Οι ανθρώπινες σχέσεις απέκτησαν μιαν άλλη διάσταση, καθώς πρόσωπα και προσωπεία, επώνυμοι κι ανώνυμοι επικοινωνούν, εκδραματίζουν ρόλους, συνδιαλέγονται και σχηματίζουν τις κοινότητες του κυβερνοχώρου» (ΤΟ ΒΗΜΑ, 5.3.2010).
Τα προβλήματα και οι ενστάσεις αναδύονται πιο πολύ στον παιδόκοσμο, γιατί τα παιδιά προσχωρούν με όλη την ψυχή τους στα νέα κελεύσματα του διαδικτύου πριν ακόμα καλά – καλά κατακτήσουν την απαραίτητη κριτική σκέψη, πριν κοινωνικοποιηθούν στο πραγματικό έδαφος της ζωής. Τα παιδιά είναι φοβερά αφελή, γιατί αφενός νομίζουν ότι είναι πιο ώριμα από όσο πραγματικά είναι και αφετέρου θεωρούν ότι είναι ασφαλή ταξιδεύοντας στο διαδίκτυο αφού είναι μέσα στο σπίτι τους. Δεν αντιλαμβάνονται ότι ναι μεν ισχύει αυτή η προσωρινή ασφάλεια, αλλά είναι τελικά πολύ αβέβαιη αφού το διαδικτύου επηρεάζοντας σημαντικά τη σκέψη των διαμορφώνει κραταιές αντιλήψεις και ενδεχομένως και συνειδήσεις. Το διαδίκτυο δημιουργεί ψευδαισθήσεις όσον αφορά την ίδια την εικόνα της πραγματικότητας. Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι χρησιμοποιείται από τα παιδιά και από τους νέους κυρίως για παιχνίδι, για επιδερμική επικοινωνία, για χαζολόγημα αλλά πολύ σπάνια είναι πηγή γνώσης και ουσιαστικού διαβάσματος. Βέβαια και στη σχέση μας γενικότερα με το διαδίκτυο ισχύουν οι ίδιες ευτελείς αξίες, οι ίδιοι οι κίβδηλοι κώδικες της αγοραίας κοινωνίας μας.
Το διαδίκτυο παραβιάζει «ανοιχτές πόρτες» όσον αφορά την ουσία των σχέσεων στο εσωτερικό της οικογενειακής εστίας, γιατί αναπτύσσει τα δικά του ερείσματα από την πρώιμη ηλικία πριν καλά – καλά οι γονείς αρχίσουν τον παραδοσιακό διάλογο με τα παιδιά τους. Οι γονείς τελικά έρχονται καθυστερημένα και χωρίς γνώσεις και σχέδιο. Αυτοσχεδιάζουν πηγαίνοντας από το ένα άκρο (της πλήρους εγκατάλειψης των παιδιών στον προσωπικό υπολογιστή) στο άλλο (της πλήρους απαγόρευσης) με σπασμωδικές αδιέξοδες κινήσεις.
Το διαδίκτυο είναι μια νέα επιμέρους μορφή της πραγματικότητας, μια μορφή που δεν ανατρέπει την παλιά πραγματικότητα αλλά τη μετασχηματίζει. Δεν είναι μια πολιτικά και ιδεολογικά ουδέτερη πραγματικότητα. Το περιεχόμενό του και οι προσανατολισμοί του σήμερα επικαθορίζονται εν πολλοίς από τις δυνάμεις αγοράς που έχουν ως πρώτιστη αξία το κέρδος. Απομένει μεγάλη ευθύνη στην κοινωνία και στους δημοκρατικούς θεσμούς να αλλάξουν την κρατούσα εικόνα του διαδικτύου, έτσι ώστε να γίνει υπηρέτης των πραγματικών αναγκών του ανθρώπου και να συνεργήσει στη δημιουργία ενός νέου Ψηφιακού Διαφωτισμού.
Αλλά η προοδευτική πολιτική πρόταση για μια ουμανιστική και μορφωτική διάσταση του διαδικτύου ξεκινάει από την οικογένεια, από εκεί που οι νεαροί βλαστοί των παιδιών και των νέων αποκτούν τους βασικούς προσανατολισμούς της ζωής των. Γιατί σε κάθε περίπτωση, σ’ ένα ανθρωπιστικό παιδαγωγικό σύστημα της οικογένειας και της εκπαίδευσης μπορεί να στηριχτεί η έννοια του πολίτη με ανοιχτή κριτική σκέψη και με ελευθερία πνεύματος.
