Του Νίκου Τσούλια
Σβήνοντας ένα κομμάτι από το παρελθόν είναι σαν να σβήνεις και ένα αντίστοιχο κομμάτι από το μέλλον.
Γιώργος Σεφέρης
Η σχέση μας με το παρελθόν δεν είναι μόνο προσωπική υπόθεση. Συνδέεται με το γλωσσικό μας κώδικα, με την κοινωνική μας λειτουργία και με το πολιτισμικό μας συγκείμενο. Έχει συλλογικές και εθνικές ισχυρές συνιστώσες. Υπάρχει άλλωστε ένα ευρύ πεδίο αναφοράς αφιερωμένο κυρίως στο παρελθόν και στις διαρκώς ανανεούμενες ερμηνείες του.
Γιατί τι είναι η ιστορία; Εδώ είναι η μεγάλη πρόκληση του παρελθόντος. Κάθε λαός έχει ως συστατικό στοιχείο της ύπαρξής του την ιστορία του, τα ριζώματά του στο παρελθόν. Η γραφή της ιστορίας ως απεικόνιση του παρελθόντος δεν είναι απλά και μόνο μια φοβερή επιστήμη με την καταγραφή των γεγονότων – είναι παράλληλα ερμηνεία του παρελθόντος, ερμηνεία που καλείται να παίξει σημαίνοντα ρόλο στο σήμερα. Η ίδια η δημιουργία των εθνών – κρατών στηρίχτηκε εν πολλοίς στην ιστορική διαδρομή των λαών με σαφή τάση εξύμνησης του παρελθόντος γιατί συνδεόταν με την ενίσχυση της συλλογικής αυτογνωσίας των λαών, με τον εθνικό ανταγωνισμό, με τις συγκρούσεις στη διανομή των εδαφών, με την ιδεολογική και κοσμοθεωρητική αντιπαράθεση στο πεδίο των διαφορετικών εκφράσεων της κουλτούρας. Με πολύ συμπυκνωμένο και εύστοχο τρόπο ο σπουδαίος σύγχρονος ιστορικός J. Hobsbawm αποδίδει τη σχετική εικόνα. «Έθνος χωρίς παρελθόν είναι αντίφαση. Αυτό που κάνει ένα έθνος είναι το παρελθόν, αυτό που προσδιορίζει ένα έθνος έναντι των άλλων είναι το παρελθόν και οι ιστορικοί είναι αυτοί που το παράγουν».
Γιατί στη χώρα μας έχουμε σκληρές αντιπαραθέσεις κάθε τόσο και μάλιστα μερικές φορές παραβλέποντας και την ίδια την πραγματικότητα στη γραφή των σχολικών βιβλίων της Ιστορίας δηλαδή της συλλογικής αφήγησής μας, ενώ δεν βλέπουμε άλλες ιδεολογικές και πολιτικές διαφορές προκειμένου για τα άλλα σχολικά μαθήματα και γνωστικά αντικείμενα; Προφανώς γιατί η γραφή του παρελθόντος και η συνοδεύουσα ερμηνεία του είναι η μαγιά που ζυμώνει τη συλλογική και την προσωπική συνείδησή μας, είναι ο τρόπος με τον οποίο εστιάζεται διαρκώς η ματιά μας για να βλέπουμε το σήμερα, είναι η βούλησή μας για το πώς σχεδιάζουμε το μέλλον μας. Είναι περίεργο που δεν εγείρονται διαμάχες για ακανθώδη και αμφιλεγόμενα εικονοκλαστικά παραδείγματα του μέλλοντος, όπως π.χ. για τις μεθόδους της μηχανικής γενετικής, που ανατρέπουν σχήματα έρευνας αιώνων και αιώνων αδιαφορώντας ακόμα και για τα ανακύπτοντα μείζονα βιοηθικά ζητήματα, ενώ για το τι θα περιλαμβάνει το σχολικό βιβλίο της ιστορίας γίνεται η «μητέρα των μαχών».
Εδώ δεν βλέπουμε τις πιο μεγάλες νεομυθολογίες και την κατασκευή πλασματικών επινοήσεων του παρελθόντος για να αποικιστούν οι ιστορίες άλλων λαών ή για να αιτιολογηθούν τόσες και τόσες βαρβαρότητες; Η φρικιαστική εικόνα περί ανωτερότητας της Άριας φυλής, η φαντασιακή κατασκευή περί περιούσιου λαού ή και ακόμα η εθνικιστική θεώρηση περί ανώτερων πολιτισμών δεν στηρίχτηκαν όλες σε συλλογικά ιδεολογήματα του παρελθόντος. Όλο αυτό το σκηνικό είχε κατά νου ο Τζωρτζ Όργουελ που ισχυριζόταν ότι «όποιος ελέγχει το παρελθόν ελέγχει το μέλλον, όποιος ελέγχει το παρόν ελέγχει το παρελθόν».
Έχουμε το παράδειγμα της γειτονικής μας χώρας της Π.Γ.Δ.Μ., όπου το σύστημα εξουσίας της αλλά και λαός της κατασκευάζουν ένα παρελθόν που δεν τους ανήκει – εκφράζοντας ταυτόχρονα και τάσεις αλυτρωτισμού και διεκδίκησης εδαφών – μόνο και μόνο για να εδραιώσουν τη σημερινή αβέβαιη πορεία τους. Σαφώς κάποιος αναρωτιέται. Μπορεί να γράφεται μια ιστορία για συμβάντα που δεν υπήρξαν ποτέ; Μπορεί ένας λαός να στηρίξει την πορεία του σε ένα μεγάλο ψέμα; Είναι δυνατόν να μην ξέρουν οι γείτονές μας ότι δεν έχουν καμιά σχέση με τους Μακεδόνες και το Μέγα Αλέξανδρο; Να πώς μπορεί λεηλατηθεί το παρελθόν, με μια κίβδηλη κατασκευή. Αλλά η λαθροχειρία του παρελθόντος δεν μπορεί να αντέξει για πολύ στηριζόμενη σε ένα τόσο σαθρό οικοδόμημα…
Υπάρχει και άλλη αθέατη εν πολλοίς πλευρά των σχέσεων μας με το παρελθόν. Το γήινο παρόν μας συνδέεται μόνο με το παρελθόν του Σύμπαντος. Η εικόνα του Σύμπαντος που κάθε στιγμή αποκομίζουμε είναι εικόνα του παρελθόντος! Πώς μπορεί να ερμηνευτεί η εν λόγω εδραία επιστημονική ερμηνεία που είναι όχι απλώς ανεξήγητη στον κόσμο των αισθήσεων αλλά και συγκρούεται με το στερέωμα του κρατούντος ορθολογισμού μας; Πώς να κατανοήσουμε ότι είμαστε μια νησίδα απομονωμένη στο χωροχρόνο και το όλο γήινο (συνάμα και ηλιακό) στερέωμά μας κινείται στο δικό του παρόν που συνδέεται με το παρελθόν – και μάλιστα το πολύ μακρινό παρελθόν – του Σύμπαντος που έχει παύσει προ πολλού να υπάρχει; Πώς μπορούμε να απαντήσουμε στο φιλοσοφικού και επιστημονικού περιεχομένου ερώτημα: Πώς γίνεται να συνδεθούμε με τις άλλες περιοχές της Ύπαρξης, αφού εμποδίζει το αδιαπέραστο φράγμα του χρόνου και εμείς “επικαθόμαστε” επί του ηγεμονικού παρελθόντος του Σύμπαντος;
Αρθρογραφία: Κριτική θεώρηση
