Στην αρχαιότητα υπήρχαν τρεις μυθικοί κύκλοι, απ’ όπου οι τραγικοί αντλούσαν θέματα για τη σύνθεση των έργων τους. Ένας απ’ αυτούς ήταν ο θηβαϊκός, ο οποίος αναφέρεται στον οίκο των Λαβδακιδών. Οι διασημότεροι μύθοι του κύκλου ήταν του Οιδίποδα, των Επτά επί Θήβας και των Επιγόνων, που αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για τους τραγικούς. Τρεις από τις σωζόμενες τραγωδίες του Σοφοκλή αντλούν την έμπνευσή τους από τον θηβαϊκό κύκλο: η Αντιγόνη, ο Οιδίπους Τύραννος και ο Οιδίπους επι Κολωνω, οι οποίες συντέθηκαν σε διαφορετικές εποχές και εντάσσονται σε διαφορετικές τετραλογίες.
Μύθος Οιδίποδα
Ο Λάιος, βασιλιάς των Θηβών, είχε λάβει χρησμό από το Μαντείο των Δελφών πως ο γιος του θα τον σκοτώσει. Φοβισμένος, δίνει το νεογέννητο παιδί του σε έναν βοσκό, για να το σκοτώσει πετώντας το από τον Κιθαιρώνα. Ο βοσκός λυπήθηκε το παιδί και το έδωσε σε έναν άλλο βοσκό, ο οποίος με τη σειρά του πήγε το βρέφος στην Κόρινθο, στον βασιλιά Πόλυβο. Ο Πόλυβος και η σύζυγός του Μερόπη υιοθέτησαν το βρέφος και το ονόμασαν Οιδίποδα, επειδή τα πόδια του ήταν πρησμένα.
Μεγαλώνοντας ο Οιδίποδας στην Κόρινθο, όταν έφτασε σε νεαρή ηλικία, πήρε χρησμό από το μαντείο των Δελφών πως θα σκότωνε τον πατέρα του και θα νυμφευόταν τη μητέρα του. Θεωρώντας ως βιολογικούς του γονείς το βασιλικό ζεύγος της Κορίνθου, εγκαταλείπει την πόλη και κατευθύνεται προς τη Φωκίδα, για να μην επαληθευθεί ο χρησμός. Στο δρόμο του σκοτώνει τον πατέρα του Λάιο πάνω σε μια φιλονικία, λύνει το αίνιγμα της Σφίγγας και γίνεται σωτήρας των Θηβών. Καθώς ο Λάιος είναι νεκρός, χρίζεται βασιλιάς της πόλης και νυμφεύεται την Ιοκάστη, σύζυγο του Λαΐου, με την οποία αποκτά τέσσερα παιδιά, τον Ετεοκλή, τον Πολυνείκη, την Αντιγόνη και την Ισμήνη.
Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του, ξεσπά λοιμός στην πόλη σκορπώντας το θάνατο. Προκειμένου να γλιτώσει η πόλη, σύμφωνα με το χρησμό [1]του δελφικού μαντείου, θα πρέπει να βρεθεί ο φονιάς του Λάιου (Οιδίπους Τύραννος). Οι έρευνες για την ανακάλυψη του δολοφόνου, οδηγούν στην τραγική αλήθεια. Όταν αποκαλύπτεται η αιμομιξία μητέρας-γιου, η Ιοκάστη απαγχονίζεται και ο Οιδίποδας αυτοτυφλώνεται και αυτοεξορίζεται, περνώντας το τελευταίο μέρος της ζωής του στον Κολωνό (Οιδίπους επί Κολωνώ).
Μετά την αποχώρηση του από το θρόνο, την εξουσία λαμβάνουν οι δυο γιοι του, οι οποίοι συναίνεσαν να βασιλεύουν ανά έτος ο καθένας. Πρώτος ανέλαβε το θρόνο ο Ετεοκλής. Όταν πέρασε ο ένας χρόνος, ο Πολυνείκης ζήτησε να αναλάβει τα βασιλικά του καθήκοντα, όπως είχαν συμφωνήσει. Ο Ετεοκλής αρνήθηκε να του παραχωρήσει την εξουσία. Ο Πολυνείκης οργισμένος εκστρατεύει εναντίον της Θήβας έχοντας ως σύμμαχό του τον πεθερό του Άδραστο, βασιλιά του Άργους, και άλλους πέντε [2]σπουδαίους ηγεμόνες. Φτάνοντας στη Θήβα, καθένας τους είχε παραταχθεί απέναντι σε μια από τις επτά πύλες της πόλης, οι οποίες υπερασπίζονταν καθεμιά από έναν Θηβαίο στρατηγό. Αποφασίστηκε, ωστόσο, να κριθεί ο αγώνας με τη μονομαχία τον δύο αδελφών. Μονομαχώντας τα δύο αδέλφια, αλληλοσκοτώνονται. Μετά το θάνατο του Ετεοκλή, ο Κρέων, αδελφός της Ιοκάστης, στέφεται βασιλιάς ως νόμιμος διάδοχος. Κατάφερε να νικήσει τους εχθρούς της πόλης και να τους τρέψει σε φυγή. Όταν έφυγαν, διέταξε να ταφεί ο Ετεοκλής με τιμές καθώς πέθανε υπερασπιζόμενος την πατρίδα. Όσον αφορά στον Πολυνείκη έδωσε ρητή εντολή να μείνει άταφο το σώμα του γιατί πρόδωσε την πατρίδα του και έφερε στρατό για να την κυριεύσει. Από αυτό το σημείο ξεκινά το θέμα που πραγματεύεται η τραγωδία Αντιγόνη.
Aντιγόνη (442 π.X., Μεγάλα Διονύσια), 1.353 στίχοι
Η παράσταση της συμπίπτει με την καλύτερη φάση της κλασικής εποχής και του δημοκρατικού πολιτεύματος. Η Αντιγόνη αποτελεί ένα έργο αρχαιοελληνικού ουμανισμού και βαθιάς συνείδησης που θέτει τον άνθρωπο στο επίκεντρο. Παρουσιάζει κοινά χαρακτηριστικά με τις δίπτυχες τραγωδίες, η εξέλιξη συνεχίζεται και μετά την εξαφάνιση της. Όσον αφορά στο θέμα της, μοιάζει να προαναγγέλεται από το β’ μέρος του Αίαντα, όπου λόγω μια απαγόρευσης για ταφή συγκρούεται η αδελφική αγάπη, η θέληση και η ψυχική ευγένεια με την εκδικητικότητα και την αναλγησία μιας αυταρχικής εξουσίας. Ουσιαστικά, στην Αντιγόνη διακρίνεται η πάλη ανάμεσα στους άγραφους ηθικούς και συνειδησιακούς νόμους και της γραπτής νομοθεσίας που θεσπίζει η εκάστοτε εξουσία.
ΠΛΟΚΗ: Η πολιορκία της Θήβας από τον Πολυνείκη και τους Αργείους έληξε. Οι γιοι του Οιδίποδα, μετά από μονομαχία, αλληλοσκοτώθηκαν. Ο Κρέοντας αναλαμβάνει την εξουσία και προστάζει την τιμητική ταφή του Ετεοκλή, καθώς έπεσε υπερασπιζόμενος την πατρίδα του. Αντιθέτως, για τον Πολυνείκη, ζητά να μείνει άταφος και να μην τολμήσει κανείς να τον θάψει γιατί είναι προδότης και εχθρός.
Η τραγωδία ξεκινά με την Αντιγόνη να θρηνεί για τα σκληρά χτυπήματα της μοίρας και να ρωτά την Ισμήνη αν γνωρίζει κάτι για τη διαταγή του Κρέοντα. Η Ισμήνη βρίσκεται σε πλήρη άγνοια, γεγονός που εξοργίζει την αδελφή της. Η Αντιγόνη την πληροφορεί για το πρόσταγμα του βασιλιά και της ζητά να την βοηθήσει στην ταφή του Πολυνείκη, γιατί μόνο έτσι θα αποδείξει αν έχει ευγενική καταγωγή[3]. Η Ισμήνη φοβισμένη συμβουλεύει την αδελφή της πως πρέπει να υπακούσουν στις προσταγές του Κρέοντα.
Η Αντιγόνη λογομαχεί μαζί της και δηλώνει αμετάπειστη πως θα θάψει τον Πολυνείκη. Πραγματοποιεί μια συμβολική ταφή ρίχνοντας λίγο χώμα πάνω από το πτώμα του νεκρού. Ο Κρέων, όταν πληροφορείται το γεγονός, ζητά να βρεθεί αμέσως ο ένοχος. Η Αντιγόνη συλλαμβάνεται σε μια άλλη προσπάθεια της να θάψει εκ νέου τον αδελφό της και οδηγείται ενώπιον του Κρέοντα. Μετά από έναν έντονο αγώνα λόγου ο βασιλιάς την καταδικάζει σε θάνατο διατάζοντας να ταφεί ζωντανή. Μάταια προσπαθούν να τον μεταπείσουν η Ισμήνη και στη συνέχεια ο Αίμονας, γιος του και αρραβωνιαστικός της Αντιγόνης, να αναιρέσει αυτήν την απόφαση. Μόνο μετά από τις προφητείες του μάντη Τειρεσία, πως θα επέλθει θεία τιμωρία για τις πράξεις του, αλλάζει γνώμη και πηγαίνει να θάψει τον Πολυνείκη και να ελευθερώσει την Αντιγόνη.
Η Αντιγόνη όμως είναι νεκρή και πλάι της αυτοκτόνησε ο Αίμονας. Ο Κρέων, ενώ συντετριμμένος θρηνεί το νεκρό γιο του, ένας αγγελιοφόρος έρχεται και αναγγέλλει την αυτοκτονία της Ευρυδίκης, της γυναίκας του, η οποία μην μπορώντας να αντέξει το θάνατο του Αίμονα έβαλε τέλος στη ζωή της.
Oἰδίπους τύραννος (430-429 π.X.), αριθμός στίχων 1.530
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη θεωρείται ως ύψιστο πρότυπο αρχαιοελληνικής τραγωδίας, καλλίστη[4], καθώς ικανοποιεί όλα τα αιτήματα της τραγωδίας: η δράση στρέφεται γύρω από ένα πρόσωπο και καθώς αυτή εξελίσσεται, η τύχη του ήρωα μεταβάλλεται αιφνίδια από την ευτυχία στη δυστυχία λόγω μιας αμαρτίας.[5]Ακολουθούν η περιπέτεια[6](αιφνίδια μεταβολή της δράσης στο αντίθετό της), η αναγνώριση[7](μεταβολή από την άγνοια στη γνώση) και τέλος το πάθος[8], που οδηγεί στον όλεθρο.
Ο Οιδίπους Τύραννος παρουσιάζει ομοιότητες και με το έργο Βρικόλακες του Ίψεν. Το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στο παρελθόν. Δίνεται μεγάλη έμφαση στην έννοια της κληρονομικότητας και την επανεμφάνιση μιας ιστορίας, που είχε θαφτεί στη λήθη από τους ήρωες. Κοινό σημείο είναι η εμμονή της ανακάλυψης και κρυμμένων μυστικών που οι ήρωες μανιωδώς πασχίζουν να φέρουν στο φως, αδιαφορώντας για τις τραγικές συνέπειες που θα επιφέρουν οι αποκαλύψεις αυτές.
ΠΛΟΚΗ: Η τραγωδία αρχίζει με την περιγραφή της Θήβας που έχει πληγεί από φοβερό λοιμό,[9]ο οποίος σπέρνει το θάνατο. Ο Οιδίποδας, ανήσυχος για την κατάσταση, στέλνει τον Κρέοντα στο μαντείο τον Δελφών να πάρει χρησμό για την αντιμετώπιση του. O Kρέων πληροφορείται από το μαντείο ότι οι συμφορές θα λήξουν και η πόλη θα εξαγνιστεί, αν βρεθεί και εκδιωχθεί από τη Θήβα ο δολοφόνος του Λάιου. Ο Οιδίποδας αμέσως ζητά τη βοήθεια του Τειρεσία, του τυφλού μάντη, προκειμένου να ανακαλύψει το δολοφόνο. Η στάση του μάντη και η διφορούμενη σιωπή του οδηγούν στην έντονη αντίδραση του βασιλιά. Ο μάντης αγανακτώντας από τις συκοφαντίες που του αποδίδονται, αποκαλύπτει πως ο Οιδίποδας είναι ο δολοφόνος. Ο βασιλιάς εξοργίζεται και τον διώχνει αμέσως. Υποπτεύεται πως πίσω από αυτά τα λόγια κρύβεται μια συνωμοσία εναντίον του. Ξεκινά λοιπόν μια έρευνα για την ανακάλυψη της αλήθειας γύρω από το φόνο του Λάιου, στην πορεία της οποίας ο Οιδίποδας ανακαλύπτει πως εκείνος είναι ο δολοφόνος του. Μαθαίνει πως είναι θετό παιδί του βασιλιά της Κορίνθου και πως ο άνδρας που σκότωσε σε μια φιλονικία πηγαίνοντας προς τους Δελφούς ήταν ο Λάιος, ο βιολογικός του πατέρας. Επομένως, η γυναίκα που παντρεύτηκε και απέκτησε παιδιά μετά την επίλυση του αινίγματος της Σφίγγας ήταν η ίδια του η μητέρα. Η αποκάλυψη της τραγικής αυτής αλήθειας οδήγησε την απελπισμένη Ιοκάστη στην αυτοκτονία και τον Οιδίποδα στην αυτοτύφλωση και την εξορία του.
Oἰδίπους ἐπὶ Kολωνῷ(406 π.X.) [διδάχθηκε το 401 π.X. από τον Σοφοκλή, εγγονό του ποιητή. Κέρδισε το πρώτο βραβείο], 1.779 στίχοι
Είναι το κύκνειο άσμα του ποιητή. Ενώ στην προηγούμενη τραγωδία ο Οιδίποδας δέχθηκε τα τραγικά χτυπήματα της μοίρας και την σκληρή τιμωρία των θεών, που τον οδήγησαν σε μια φριχτή πτώση, εδώ παρουσιάζεται η ανύψωσή του. Στον Οιδίποδα επί Κολωνώ, διακρίνονται οι στοχασμοί του ποιητή στη ζωή του ανθρώπου, της οποίας αναπόσπαστο κομμάτι είναι τα βάσανα και ο θάνατος. Ίσως ο Οιδίποδας να αποτελεί μια persona του ποιητή. Ο ποιητής, όπως και ο τραγικός ήρωας, βρίσκεται σε βαθιά γεράματα και θεωρεί το θάνατο ως απαλλαγή και ανακούφιση από τα βάσανα. Επιπλέον, τοποθέτηση της τραγωδίας στον Κολωνό, ιδιαίτερη πατρίδα του Σοφοκλή, και η ανύψωση του Οιδίποδα σε ήρωα έπειτα από το θάνατο του, πιθανόν να εκφράζει την επιθυμία του Σοφοκλή να αναδειχθεί και εκείνος σε ήρωα από τους συμπολίτες του.
ΠΛΟΚΗ: Ο ηλικιωμένος Οιδίποδας, τυφλός και εξόριστος από την πατρίδα του, φτάνει στον Ίππιο Κολωνό, όπου θα έβρισκε τη γαλήνη και θα έληγαν τα βάσανα του σύμφωνα με έναν χρησμό. Εισέρχεται στο Άλσος τον Ευμενίδων μαζί με την Αντιγόνη, η οποία τον ακολουθεί στην περιπλάνηση του. Ενώ βρίσκεται στον ιερό χώρο, οι γέροντες του Χορού προσπαθούν να τον απομακρύνουν γιατί τον θεωρούν μιασμένο. Ο Οιδίποδας ζητά να δει τον Θησέα και, ενώ τον περιμένει, εμφανίζεται η Ισμήνη, η οποία του διηγείται την επικείμενη σύγκρουση Ετεοκλή και Πολυνείκη, της οποίας νικητής θα είναι αυτός που θα πάρει την εύνοια του. Στη συνέχεια, εμφανίζεται στο άλσος ο Θησέας, ο οποίος χορηγεί άσυλο και παρέχει φιλοξενία στον γέροντα. Έπειτα, έρχεται ο Κρέοντας και ζητά από τον Οιδίποδα να τον ακολουθήσει στη Θήβα. Εκείνος αρνείται. Ο Κρέοντας, για να τον εκβιάσει, είχε ως ομήρους τις κόρες του. Ο Θησέας επεμβαίνει επιπλήττοντας τον Κρέοντα και σώζει τις κοπέλες. Όμως τον Οιδίποδα τον περιμένει και μια άλλη επίσκεψη, αυτή του Πολυνείκη. Ο Πολυνείκης ζητά βοήθεια από τον πατέρα του και προσπαθεί να του δικαιολογήσει την εκστρατεία. Ο Οιδίποδας φανερά αγανακτισμένος τον καταριέται και ο νέος φεύγει από την σκηνή απογοητευμένος. Ακολουθουν θεϊκά σημάδια, αστραπές και κεραυνοί (διοσημία) που προοικονομούν την έλευση του τέλους. Ο Οιδίποδας με τη βοήθεια του Θησέα μπαίνει στον ιερό χώρο, όπου εξαφανίζεται μυστηριωδώς. Ο υπερφυσικός του θάνατος ταυτίζεται με την επιθυμία των θεών να τον πάρουν κοντά τους και να τον λυτρώσουν από το βάρος των αμαρτημάτων του, τα οποία δεν έπραξε, αλλά έπαθε. Μ’ αυτόν τον τρόπο από την απόλυτη πτώση, οδηγείται στην πλήρη ανύψωση και ανακηρύσσεται ήρωας και προστάτης του τόπου.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Δρομάζος Στάθης, Αρχαίο Δράμα: Αναλύσεις, Κέδρος, Αθήνα 1984
de Romilly J, Αρχαία Ελληνική Γραμματολογία, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1992
Easterling P.E. and Knox B.M.W., Iστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, Παπαδήμας, Αθήνα 2005
Flaceliere Robert, Ισιορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, Παπαδήμας, Αθήνα 2004
Lesky A., Iστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, Κυριακίδη Αφοί, Θεσσαλονίκη 1997
Montanari Franco Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας : Από τον 8ο αιώνα π.Χ. έως τον 6ο αιώνα μ.Χ. / University Studio Press Θεσσαλονίκη 2017
Σακελλαριάδης Γεώργιος Χρ., Αισχύλος-Σοφοκλής-Ευριπίδης: υποθήκες των τραγικών ποιητών για την αρχαιότητα, Σαβάλλας, Αθήνα 2008
Sommerstein Alan H., Αρχαίο ελληνικό δράμα και δραματουργοί, Μεταίχμιο, Αθήνα 2007
[1]Στην αρχαιότητα οι χρησμοί ήταν διφορούμενοι. Το πραγματικό τους νόημα γινόταν αντιληπτό της στιγμή της εκπλήρωσης τους, γεγονός που καταδεικνύει την τραγικότητα της ανθρώπινης μοίρας..
[2]Αμφιάραος, Ιππομέδων, Καπανεύς, Τυδεύς, Παρθενοπαίος.
[3]εἴτ᾽ εὐγενὴς πέφυκας εἴτ᾽ ἐσθλῶν κακή. Soph. Antig. 38
[4]Έχει λεχθεί πως στις τραγωδίες ο Σοφοκλής ήταν εκπρόσωπος του κάλλους, ο Αισχύλος του ύψους και ο Ευριπίδης του πάθους.
[5] ἁμαρτίαντινά, τῶνἐνμεγάλῃδόξῃὄντωνκαὶεὐτυχίᾳ, Aristot. Poet. 1453a 10
[6] Ἔστι δὲπεριπέτεια μὲν ἡ εἰς τὸ ἐναντίον τῶν πραττομένων μεταβολὴ καθάπερ εἴρηται. Aristot. Poet. 1452a 20
[7]ἀναγνώρισις δέ, ὥσπερ καὶ τοὔνομα σημαίνει, ἐξ ἀγνοίας εἰς γνῶσιν μεταβολή. Aristot. Poet. 1452a 30
[8] τρίτον δὲ πάθος. τούτων δὲ περιπέτεια μὲν καὶ ἀναγνώρισις εἴρηται, πάθος δέ ἐστι πρᾶξις φθαρτικὴ ἢ ὀδυνηρά, οἷον οἵ τε ἐν τῷ φανερῷ θάνατοι καὶ αἱ περιωδυνίαι καὶ τρώσεις καὶ ὅσα τοιαῦτα. Aristot. Poet. 1452b 10
[9]Ορισμένοι μελετητές ισχυρίζονται πως υπαινίσσεται το μεγάλο λοιμό του 430 π.Χ., κατά το δεύτερο έτος του Πελοποννησιακού Πολέμου, που περιγράφεται από τον Θουκυδίδη, κατά τη διάρκεια του οποίου πέθανε ο Περικλής.
