Του Νίκου Τσούλια
Δεν διεκδικεί στοιχεία επιστημονικής περιοδολόγησης η συγκεκριμένη χρονική οριοθέτηση του άρθρου μου. Πρόκειται για έναν προσδιορισμό φάσεων, με γενικά κριτήρια και μάλιστα με υποκειμενικό / προσωπικό πνεύμα.
Θεωρώ όμως ότι η οποιαδήποτε περιοδολόγηση στην ιστορική εξέλιξη του εκπαιδευτικού επαγγέλματος δεν μπορεί παρά να παρακολουθεί την αντίστοιχη του εκπαιδευτικού συστήματος για λόγους που είναι προφανείς και εύκολα θα καταδειχτούν στη συνέχεια. Το συμπέρασμα είναι αυτονόητο. Ο αριθμός των καθηγητών και ο ρυθμός του διορισμού των είναι αποτέλεσμα του βαθμού ανάπτυξης της εκπαίδευσης και του συνολικού σχολικού συστήματος.
Διακρίνω τέσσερις ουσιαστικές περιόδους για τη διάρκεια των τελευταίων 60 χρόνων: α) δεκαετία 1960 – μέχρι τη μεταπολίτευση, β) μεταπολίτευση έως και τη δεκαετία 1980, γ) δεκαετίες 1990, 2000 έως την κρίση και δ) περίοδος 2009 έως σήμερα, περίοδος της κρίσης και των μνημονίων.
Στην πρώτη περίοδο, η εκπαίδευσή μας είναι συντηρητική – με εξαίρεση τη μικρή περίοδο διακυβέρνησης της χώρας από την Ένωση Κέντρου, στην οποία έγιναν δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις – και το σχολείο είναι επιλεκτικό. Η υποεκπαίδευση χαρακτηρίζει όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης και η μόνη που έχει μαζικό χαρακτήρα είναι η πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Γυμνάσια και λύκεια υπάρχουν στις πόλεις και σε λίγα κεφαλοχώρια, και παρόλα αυτά οι καθηγητές είναι λίγοι και δεν επαρκούν. Σε κάποιες ειδικότητες – και κυρίως στους πτυχιούχους της Φυσικομαθηματικής – γίνονται προνομιακές ρυθμίσεις προκειμένου να πάνε στο δημόσιο σχολείο. Έτσι, για παράδειγμα, τους δίνεται φοιτητικό δάνειο, το οποίο δεν θα αποπλήρωναν παρά μόνο δεσμεύονταν να εργαστούν στο σχολείο για μια πενταετία τουλάχιστον!
Στη δεύτερη περίοδο αρχίζει η μαζικοποίηση της εκπαίδευσης με κορύφωση στη δεκαετία του 1980. Στην πρώτη της φάση γίνεται η γλωσσική – και οριστική αυτή τη φορά – μεταρρύθμιση με την εισαγωγή της Δημοτικής γλώσσας στα σχολεία. Στη δεύτερη φάση γίνεται ο εκδημοκρατισμός του εκπαιδευτικού συστήματος με τον περίφημο Ν. 1566/1985. Είναι ο πιο μακρόβιος Νόμος στην ιστορία της εκπαίδευσης και ο μόνος που δεν αμφισβητήθηκε από το κίνημα των καθηγητών – με τη γνωστή επίκληση περί κατάργησης – και αντιμετωπίστηκε μέσα από τη λογική των επιμέρους τροποποιήσεών του. Τα γυμνάσια και τα λύκεια επεκτείνονται, ο αριθμός των εκπαιδευτικών αυξάνει διαρκώς, ο ρυθμός των διορισμών είναι γοργός και η αναμονή στην αδιοριστία – ανάλογα με την ειδικότητα – είναι μεσοσταθμιστικά μικρή. Η επετηρίδα λειτουργεί χωρίς κανένα πρόβλημα.
Στην τρίτη περίοδο έχουμε βήματα εκσυγχρονισμού της εκπαίδευσης και τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό της με την οικονομική στήριξη ευρωπαϊκών προγραμμάτων. Μαζικοποιείται ακόμα περισσότερο η δευτεροβάθμια εκπαίδευση κυρίως λόγω της εισροής μεταναστευτικών ρευμάτων και γνωρίζει την πρώτη της μαζικοποίηση η τριτοβάθμια εκπαίδευση με τον υπεριδιπλασιασμό του αριθμού των εισακτέων από περίπου 40.000 σε πάνω από 80.000. Στο διάστημα 1993 – 2003 ο αριθμός των καθηγητών από περίπου 60.000 γίνεται 90.000 παρουσιάζοντας αύξηση 50%! Η μαζικοποίηση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης είχε και την «παρενέργειά» της. Οι πτυχιούχοι και των καθηγητικών σχολών αυξάνουν σε μεγαλύτερο βαθμό από την απορροφητικότητα των σχολείων. Η επετηρίδα στομώνει – ιδιαίτερα σε μερικές ειδικότητες η αναμονή είναι πάνω και από 15 χρόνια – και στη συνέχεια καταργείται. Αρχίζει να εμφανίζεται ως μείζον πρόβλημα η αδιοριστία των καθηγητών.
Στην τέταρτη περίοδο και με την εφαρμογή των περιοριστικών μέτρων των τεσσάρων μνημονίων έχουμε συρρίκνωση στην εκπαίδευση, μείωση του αριθμού των καθηγητών και αδιέξοδο στον ρυθμό διορισμού, αφού σταματάνε εντελώς οι διορισμοί. Παράλληλα έχουμε το άθλιο μέτρο της διαθεσιμότητας κλάδων της επαγγελματικής εκπαίδευσης και το φούντωμα του θεσμού των αναπληρωτών. Ήδη πήρε σύνταξη ο πρώτος αναπληρωτής καθηγητής, που δεν έγινε ποτέ μόνιμος. Το συνταξιοδοτικό πρόβλημα προσθέτει και νέο βάρος στην αδιοριστία. Τώρα έχει ανατραπεί και το εργασιακό στάτους των καθηγητών σε όλες τις όψεις του (οικονομικό, αμετάθετο, αναθέσεις μαθημάτων, διδασκαλία σε αρκετά σχολεία, διαμονή μακριά από την οικογένειά τους κλπ) σε σχέση με τις προηγούμενες περιόδους.
Προφανώς η παρουσίαση αυτή είναι περισσότερο μια περιγραφή παρά μια ανάλυση των εξελίξεων. Εκείνο που έχει σημασία είναι η εξαγωγή συμπερασμάτων και πώς αντιμετωπίζεται η σημερινή γκρίζα εικόνα του καθηγητή. Θεωρώ ότι είναι τρεις οι κύριοι άξονες. α) Για να ανοίξει ο ορίζοντας επίλυσης του προβλήματος πρέπει να γίνει άρση των μνημονιακών εφαρμοστικών νόμων και ενσωμάτωση του πολιτιστικού περιεχομένου του σχολείου στη θεσμική του λειτουργία. β) Η κακή «εικόνα» του καθηγητή αντανακλάται στην ίδια τη σχολική λειτουργία και δεν μπορεί να θεωρηθεί κυρίως ως κλαδικό πρόβλημα. γ) Το κίνημα των καθηγητών «είναι υποχρεωμένο» να σχεδιάσει ολοκληρωμένη στρατηγική, για να αναπτυχθεί η “πληγωμένη” δημόσια εκπαίδευση και για να βρει φως ο κλάδος των καθηγητών.
ΥΓ
Η εξέλιξη στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση έχει αρκετά διαφοροποιητικά στοιχεία σε σχέση με αυτή της δευτεροβάθμιας.
