Νεοελληνική Λογοτεχνία Γ´ Γυμνασίου: Ελεύθεροι Πολιορκημένοι – Σχεδίασμα Β´(Σημειώσεις)

Νεοελληνική Λογοτεχνία Γ´ Γυμνασίου: Ελεύθεροι Πολιορκημένοι – Σχεδίασμα Β´(Σημειώσεις)

Στο πρώτο απόσπασμα από το Β’ Σχεδίασμα της ποιητικής σύνθεσης του Διονύσιου Σολωμού Ελεύθεροι Πολιορκημένοι αποτυπώνεται η τραγική κατάσταση των κατοίκων και των υπερασπιστών του Μεσολογγίου, που υποφέρουν από την πείνα και την έλλειψη πολεμοφοδίων. Στο δεύτερο απόσπασμα, που υμνεί τη χαρά της φύσης τον Απρίλη, οι άνθρωποι απουσιάζουν. Στον τελευταίο μόνο στίχο δηλώνεται η δραματική αντίθεση ανάμεσα στην απόφαση των Μεσολογγιτών να θυσιαστούν και στην οργιαστική χαρά της ζωής, που κορυφώνεται δίπλα τους.

I Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει· λαλεί πουλί, παίρνει σπυρί*, κι η μάνα το ζηλεύει. Τα μάτια η πείνα εμαύρισε· στα μάτια η μάνα μνέει*· στέκει ο Σουλιώτης ο καλός παράμερα και κλαίει: «Έρμο τουφέκι σκοτεινό, τι σ’ έχω ‘γώ στο χέρι; οπού συ μου ‘γινες βαρύ κι ο Αγαρηνός* το ξέρει». II O Απρίλης με τον Έρωτα χορεύουν και γελούνε, κι όσ’ άνθια βγαίνουν και καρποί τόσ’ άρματα σε κλειούνε*. …………………………………………………………………………. Λευκό βουνάκι πρόβατα κινούμενο βελάζει, και μες στη θάλασσα βαθιά ξαναπετιέται πάλι, π’ ολονυχτίς εσύσμιξε* με τ’ ουρανού τα κάλλη. Και μες στης λίμνης τα νερά, όπ’ έφθασε μ’ ασπούδα*, έπαιξε με τον ίσκιο της γαλάζια πεταλούδα, που ευώδιασε τον ύπνο της μέσα στον άγριο κρίνο· το σκουληκάκι βρίσκεται σ’ ώρα γλυκιά κι εκείνο. Μάγεμα η φύσις κι όνειρο στην ομορφιά και χάρη· η μαύρη πέτρα ολόχρυση και το ξερό χορτάρι. Με χίλιες βρύσες χύνεται, με χίλιες γλώσσες κρένει*: «Όποιος πεθάνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει». Δ. Σολωμός, Ποιήματα και πεζά, Στιγμή

 

Γενική Εισαγωγή

• Ιστορικό Πλαίσιο: Αναφέρεται στη Β’ Πολιορκία του Μεσολογγίου (1825-1826) και την ηρωική Έξοδο.

 

Ο Τίτλος (Οξύμωρο σχήμα):

• Πολιορκημένοι: Σωματικά/εξωτερικά (από τους Τούρκους, την πείνα, τη φύση).
• Ελεύθεροι: Ψυχικά/εσωτερικά (διατηρούν το ήθος, την αξιοπρέπεια και το αγωνιστικό φρόνημά τους).
• Κεντρική Ιδέα: Η νίκη του πνεύματος επί της ύλης. Οι Μεσολογγίτες υπερβαίνουν τους «εχθρούς» (φυσικούς και μεταφυσικούς) και κατακτούν την ηθική ελευθερία.

 

 

ΘΕΜΑΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ

• Πείνα και απόγνωση των υπερασπιστών του Μεσολογγίου
• Η φύση, η άνοιξη και ο έρωτας
• Η χαρά της ζωής και ο πειρασμός
• Ο εσωτερικός διχασμός των πολιορκημένων

 

 

Απόσπασμα Ι

Θέμα: Η τραγική κατάσταση των πολιορκημένων (πείνα, εξάντληση) και η αντίθεση με τη ζωτική ενέργεια της φύσης.

Στίχος 1: Η ατμόσφαιρα

«Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει»

• Υπερβατό («Άκρα του τάφου σιωπή»): Τονίζει την απόλυτη, τη νεκρική σιγή, ησυχία που επικρατεί στο πολιορκημένο Μεσολόγγι
• Εικόνα: Απόλυτη ακινησία, νεκρική σιγή επικρατεί στο Μεσολόγγι. Προμηνύει τον θάνατο που έρχεται.
• Μεταφορά/Προσωποποίηση: Η σιωπή «βασιλεύει» (κυριαρχεί απόλυτα μέσα στο Μεσολόγγι). Το ρήμα βρίσκεται στο τέλος του στίχου για έμφαση στη διάρκεια και το βάρος της σιωπής.

 

Στίχος 2: Το πουλί («Λαλεί πουλί, παίρνει σπυρί, κι η μάνα το ζηλεύει.»)

• Αντίθεση: Η νεκρική σιγή του στίχου 1 η οποία σπάει από τη ζωή (πουλί).
• Παρήχηση (λ, ρ): Προσδίδει μουσικότητα και αισθητοποιεί την ανεμελιά της φύσης.
• Τραγική ειρωνεία: Το πουλί (κατώτερο ον) βρίσκει τροφή («σπυρί») και είναι ελεύθερο. Η μάνα (ανώτερο ον) πεινάει και είναι εγκλωβισμένη/πολιορκημένη.
• Συναισθηματική κλιμάκωση: Η ζήλια της μάνας δείχνει την απόγνωση, την απελπισία, τη θλίψη της. Έχει χάσει τον ρόλο της ως «τροφός».

 

Στίχος 3: Η μάνα (Άμαχος πληθυσμός): «Τα μάτια η πείνα εμαύρισε· στα μάτια η μάνα μνέει»

• Εικόνα: «Μαύρισαν τα μάτια» = Δηλώνει τη σωματική εξάντληση από την πείνα και τον πόλεμο και τον θάνατο που πλησιάζει.
• Επανάληψη: Η λέξη «μάτια» τονίζεται ως το μέσο έκφρασης του πόνου, της απελπισίας, της απόγνωσης αλλά και της ψυχικής δύναμης (ιερός όρκος). Σε αυτά τα μάτια, που έχουν χάσει πια τη λάμψη της ζωής, ορκίζεται η μάνα, ως ύστατη προσπάθεια αντιμετώπισης της κατάστασης.

 

 

Στίχοι 4-6: Ο Σουλιώτης (Πολεμιστές)

«Στέκει ο Σουλιώτης ο καλός παράμερα και κλαίει…»

• Ο χαρακτήρας του Σουλιώτη: «Καλός» = Γενναίος, ανδρείος (με βάση την αρχαιοελληνική σημασία).
• Η στάση του Σουλιώτη: «Παράμερα» = Απομόνωση λόγω αξιοπρέπειας/φιλότιμου. Δεν κλαίει από δειλία, αλλά από αδυναμία να φανεί αντάξιος του ρόλου του. Έχει εξαντληθεί από την πείνα και την κούραση και δεν μπορεί να ανταποκριθεί στον ρόλο του. Η μεγάλη δοκιμασία της πείνας κατάφερε να λυγίσει τη θέληση και την αντοχή του πολεμιστή.

 

Στίχοι 6-7:«Έρμο τουφέκι σκοτεινό, τι σ’ έχω γω στο χέρι;/Οπού συ μου ‘γινες βαρύ κι ο Αγαρηνός το ξέρει».

• Διάλογος με το όπλο (Προσωποποίηση):

Ο Σουλιώτης απευθύνεται στο τουφέκι του, σαν σε σύντροφο αχώριστο αλλά συνάμα και άχρηστο σε αυτές τις δύσκολες ώρες. Το τουφέκι («έρμο», «σκοτεινό») είναι άχρηστο λόγω έλλειψης πυρομαχικών και σωματικής αδυναμίας του πολεμιστή.

• Ψυχολογικό Βάρος: Η γνώση ότι ο εχθρός («ο Αγαρηνός») ξέρει την αδυναμία τους, κάνει την κατάσταση πιο απελπιστική για τον πολεμιστή/-ές.

 

 

 

 

 

Ενδεικτική ερμηνευτική προσέγγιση

Στο πρώτο απόσπασμα του Β’ Σχεδιάσματος, ο ποιητής δείχνει τη νεκρική σιγή με δύο κυρίως εικόνες, που εκφράζουν την ερήμωση και την απόγνωση: η μάνα, με μαυρισμένα από την πείνα μάτια και απελπισμένη ικετευτική ματιά, ζηλεύει το πουλί, το οποίο έχει ελπίδα επιβίωσης, γιατί κατάφερε να βρει ένα σπόρο. Ο σκληροτράχηλος Σουλιώτης κλαίει παράμερα, άπραγος μπροστά στη μοιραία απαντοχή του τέλους, κρατώντας το αχρηστεμένο από την έλλειψη πολεμοφοδίων και τη σωματική εξασθένιση τουφέκι του.

 

 

Απόσπασμα ΙΙ

Θέμα: Η ομορφιά της ανοιξιάτικης φύσης λειτουργεί ως «πειρασμός». Καλεί τους αγωνιστές να εγκαταλείψουν τον αγώνα για να χαρούν τη ζωή.

 

Στίχοι 1-2: Το Σκηνικό της Άνοιξης

• Προσωποποιήσεις: Ο Απρίλης (Αναγέννηση) και ο Έρωτας (Δημιουργία/Χαρά) «χορεύουν και γελούνε».
• Συμβολισμός: Η φύση γιορτάζει (η άνοιξη είναι η αναγέννηση της φύσης) αδιαφορώντας για τον ανθρώπινο πόνο.

Υπερβολή/Αντίθεση: «Κι όσα άνθια βγαίνουν και καρποί, τόσα άρματα σε κλειούνε». Η ομορφιά της φύσης εξισώνεται σε δύναμη με τα εχθρικά όπλα. Τα όπλα του εχθρού είναι αμέτρητα, όπως αμέτρητα είναι τα άνθη και οι καρποί των δέντρων. Η φύση αποτελεί απειλή για τους πολιορκημένους γιατί τους καλεί να ζήσουν τη ζωή και να εγκαταλείψουν τον αγώνα.

 

 

 

Στίχοι 3-11: Η Κλίμακα της Δημιουργίας (Οι 4 Εικόνες)

Ο Σολωμός περιγράφει τη μαγεία της φύσης σε φθίνουσα κλίμακα (από το μεγάλο στο μικρό, από το έμψυχο στο άψυχο), δείχνοντας ότι τα πάντα μετέχουν στη γιορτή της ζωής.

• Ουρανός & θάλασσα:

«Λευκό βουνάκι πρόβατα…»: Εικόνα(οπτική, κινητική και ακουστική) γαλήνης και ομορφιάς.

Υπαλλαγή: Το επίθετο «λευκό» αποδίδεται στο βουνάκι αντί στα πρόβατα, δημιουργώντας μια ενιαία, μαγική εικόνα αντανάκλασης στη θάλασσα.

• Η πεταλούδα (Έντομο): Η ομορφιά και η γαλήνη της φύσης συνεχίζονται και στην εικόνα, της γαλάζιας πεταλούδας, που έφτασε βιαστικά, έπαιξε με το είδωλό της(ναρκισσισμός της φύσης) καθώς καθρεφτιζόταν στα ήρεμα νερά της λίμνης και συνέχισε ένα ευωδιαστό ύπνο μέσα στο άγριο κρίνο(γαλήνη).

Το σκουληκάκι: Ακόμα και το πιο ταπεινό ον απολαμβάνει ξένοιαστο την ομορφιά της φύσης και νιώθει απέραντη ευτυχία. Αυτό όμως δεν μπορούν να χαρούν οι άνθρωποι τις κρίσιμες εκείνες ώρες της εξαντλητικής πολιορκίας από τους Τούρκους.

• Η πέτρα & Το χορτάρι (Άψυχα): «Μάγεμα η φύσις κι όνειρο»: Η ομορφιά μεταμορφώνει ακόμα και τα νεκρά υλικά (μαύρη πέτρα ® χρυσή).

 

 

Στίχοι 12-13: Το δίλημμα

«Όποιος πεθάνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει.»

• Ο θάνατος την Άνοιξη είναι πιο πικρός, γιατί η ζωή γύρω είναι πανέμορφη και σε καλεί. Οι Πολιορκημένοι αντιστέκονται σε αυτό το κάλεσμα. Η άρνηση να παραδοθούν στη μαγεία της φύσης αναδεικνύει την τεράστια ψυχική τους δύναμη.

 

 

Ενδεικτική ερμηνευτική προσέγγιση

Στο δεύτερο απόσπασμα, η φύση βρίσκεται στην καλύτερη ώρα ζωής, χαράς, δημιουργίας και έρωτα, σε αντίθεση με τους Μεσολογγίτες που πολιορκούνται ολοένα και στενότερα από τους εχθρούς. Να προσεχτούν οι έξοχες λυρικές περιγραφές και οι λεπτομέρειες, που αναδεικνύουν το γλυκό ζωικό αναβρασμό, ακόμα και στις αμελητέες υπάρξεις («σκουληκάκι») και στη νεκρή φύση («μαύρη πέτρα», «ξερό χορτάρι»). Η συνολική αυτή ανθηρότητα επιτείνει την εσωτερική πάλη στην ανθρώπινη ψυχή, η οποία εμφανίζεται διχασμένη ανάμεσα στη λαχτάρα για ζωή και στην υψηλή συναίσθηση του χρέους, στην αυταπάρνηση και στον ηρωικό θάνατο. Επιβάλλεται ειδικός σχολιασμός στον τελευταίο μεμονωμένο στίχο, με σκοπό την ανάδειξη της δραματικής εσωτερικής σύγκρουσης, η οποία οδηγεί τελικά τους Μεσολογγίτες στην ηρωική έξοδο, παρά τη φαινομενική χαλαρότητα της ψυχής που διαβλέπει εδώ ο ποιητής. Η αναφορά στα παράλληλα κείμενα μπορεί να αποδώσει συγκριτικά στοιχεία, σχετικά με τον τρόπο που ο κάθε ποιητής αντιμετωπίζει την εσωτερική σύγκρουση των ηρώων του

 

 

Εχθρός	Περιγραφή	Νικητής
Φυσικός εχθρός	Τούρκοι/Αιγύπτιοι (Στρατιωτική βία).	Οι Έλληνες (ηθικά), παρότι χάνουν τη μάχη.
Φυσική Ανάγκη	Πείνα, δίψα, εξάντληση (σωματική κατάρρευση).	Το πνεύμα (η θέληση υπερισχύει του σώματος).
Ο Πειρασμός (Φύση)	Η ομορφιά της Άνοιξης που καλεί σε ζωή (Ψυχολογικός πόλεμος).	Η ελεύθερη βούληση (επιλέγουν το χρέος απέναντι στην πατρίδα αντί της ζωής).

 

 

 

Τεχνοτροπία & Γλώσσα

• Γλώσσα: Δημοτική, με ιδιωματικά στοιχεία της Επτανήσου (π.χ. «μνέει», «ασπούδα»).
• Μέτρο: Ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος (ο στίχος του δημοτικού τραγουδιού), με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία.
• Λιτότητα: Κυριαρχούν τα ουσιαστικά και τα ρήματα. Λίγα επίθετα, μόνο όσα δίνουν ουσία (π.χ. «καλός»).
• Δραματικός ενεστώτας: Προσδίδει ζωντάνια, αμεσότητα σαν να συμβαίνουν τα γεγονότα τώρα.
• Εικονοπλασία: Ισχυρές οπτικές, ακουστικές, κινητικές, ηχητικές εικόνες.

 

 

 

Ακολουθείστε μας και στο Tik Tok