Του Δημήτρη Χρυσόπουλου, Φιλόλογου – Ιστορικού

Αναγκαία όσο ποτέ άλλοτε η κριτική σκέψη

Αναμφίβολα όλοι μας ή τουλάχιστον οι περισσότεροι θα θέλαμε η επόμενη της δικής μας γενιάς να είναι καλύτερη. Ποιος δεν θα επιθυμούσε άλλωστε η πρόοδος, οι σωστές επιλογές και τα λιγότερα λάθη να χαρακτηρίζουν το σήμερα αλλά και το αύριο των νέων; Υπάρχουν όμως φορές που τα «θέλω» της προηγούμενης γενιάς παίρνουν τη μορφή της απαίτησης. Έτσι λοιπόν πολλές φορές απαιτούμε με τον τρόπο μας από τα παιδιά να κάνουν τις κατάλληλες επιλογές αξιολογώντας σωστά τα όποια δεδομένα προϋπάρχουν των αποφάσεών τους. Έχουμε όμως φροντίσει προηγούμενα να τους διδάξουμε τον τρόπο με τον οποίο επιλέγουμε; Έχουμε άραγε φροντίσει να καλλιεργήσουμε το έδαφος ώστε να αναπτυχθεί η κριτική τους ικανότητα;

Αρχικά πρέπει να τονιστεί ότι η κριτική σε κάθε της έκφανση ενέχει ιδιαίτερη αξία, καθώς αποτελεί στοιχείο ώθησης προς τη βελτιστοποίηση. Ιδίως, όμως, στον κοινωνικό και πολιτικό τομέα θεωρείται όχι απλώς σημαντική, μα και απολύτως αναγκαία, εφόσον κατορθώνει να προφυλάσσει τους πολίτες από αποφάσεις και από φαινόμενα τα οποία πλήττουν το συλλογικά ωφέλιμο και την αρμονική συνύπαρξη. Διαπίστωση ιδιαίτερα επίκαιρη καθώς διανύουμε εκτεταμένη προεκλογική περίοδο με τις γνωστές σε όλους μας συνέπειες!

Αποτελεί κοινό τόπο η άποψη ότι η κοινωνικοποίηση του ατόμου αρχίζει μέσα στην οικογένεια, άρα και οι πρώτοι σπόροι κριτικής ικανότητας είναι δεδομένο ότι πρέπει να πέφτουν κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής μας. Για το λόγο αυτό οι γονείς πρέπει να ενθαρρύνουν τα παιδιά ώστε να εκφράζουν τη γνώμη τους, τις σκέψεις και τις απορίες τους δίνοντας παράλληλα επιχειρήματα. Ακόμα και όταν διαφωνούν, θα πρέπει να ακούν και να σέβονται τις απόψεις των παιδιών. Τα παιδιά που έχουν την αυτοπεποίθηση να υποστηρίζουν τη γνώμη τους, αργότερα θα μπορούν να εκφράζουν και να διεκδικούν τα πιστεύω τους χωρίς φόβο.

Μεγαλώνοντας όμως το παιδί και πηγαίνοντας στο σχολείο τον ρόλο αυτό σε μεγάλο βαθμό οφείλει να τον αναλάβει το εκπαιδευτικό σύστημα. Πώς όμως να γίνει κάτι τέτοιο όταν η καλλιέργεια κριτικής σκέψης απουσιάζει από αυτό; Το ίδιο το εκπαιδευτικό σύστημα είναι αυτό που υποβιβάζει την κριτική σκέψη μέσω της στείρας αποστήθισης, τον παραδοσιακό τρόπο διδασκαλίας. Υπάρχει όμως και κάτι ακόμα που δε συναντάται μέσα στην τάξη: ο διάλογος. Δυστυχώς τις περισσότερες φορές όταν ο δάσκαλος θέτει μια ερώτηση στα παιδιά, οι απαντήσεις που δέχεται πολλές φορές δεν είναι προϊόν της κρίσης τους, αλλά προέρχονται από άλλες πηγές πληροφόρησης. Αυτό διαφαίνεται από την ένδεια αιτιολόγησης της απάντησης. Επίσης, ο τρόπος που εξετάζεται η αντίστοιχη ύλη για κάθε τάξη παραμένει σε μεγάλο βαθμό μόνο στις πληροφορίες του σχολικού εγχειριδίου και ο δάσκαλος δεν αφήνει περιθώρια στο μαθητή για εμβάθυνση… Ποιος όμως είναι ο αντίκτυπος όλων αυτών; Η ανολοκλήρωτη παιδεία του ατόμου, φυσικά.

Αντιμετωπίζεται όμως αυτή η κατάσταση; Φυσικά και μπορεί να γίνει κάτι λαμβάνοντας υπόψη όμως ορισμένες προϋποθέσεις και ζητούμενα. Αναντίρρητα το κρίσιμο ζητούμενο σε κάθε περίπτωση είναι ο βαθμός επικοινωνίας του διδάσκοντος με τον διδασκόμενο στην αίθουσα διδασκαλίας. Συχνά αντιμετωπίζουμε τη μαθησιακή λειτουργία σαν μία μονόδρομη διαδικασία όπου κάποιος «πομπός», εφοδιασμένος με κάποιας μορφής εξουσία, μεταδίδει αυτό που ο ίδιος θεωρεί ως γνώση σε κάποιους «δέκτες» που καλούνται να την αφομοιώσουν χωρίς ποτέ να τους δοθεί η δυνατότητα να την κρίνουν.

Επιπρόσθετα θα ήταν παράλειψη να μην τονιστεί ότι στις μέρες μας γίνεται πολύς λόγος για προσέγγιση της γνώσης με κριτική σκέψη, για γόνιμη σκέψη, δημιουργική σκέψη, διδακτικές προσεγγίσεις της κριτικής σκέψης και διδακτικές τεχνικές για την καλλιέργεια κριτικής σκέψης… Τα παραπάνω τονίζονται πάντοτε με την ανάγκη ο μαθητής, αυριανός πολίτης του 21ου αιώνα, να είναι ικανός να αντιμετωπίζει το πλήθος των προβλημάτων που θα συναντήσει και να βρίσκει πάντα τη λογική λύση. Μέχρι τώρα υποστηρίζαμε πως «η λήψη των αποφάσεων» -και μάλιστα ορθών αποφάσεων- είναι μια παιδαγωγική αλήθεια, μια ανάγκη. Τώρα συμπληρώνουμε την απαίτηση αυτή της παιδαγωγικής και ζητούμε τη συνέργεια συναισθήματος και λογικής για τη λήψη της σωστής απόφασης.

Σε κάθε περίπτωση η σχέση μεταξύ γνώσης και κριτικής σκέψης πρέπει να είναι διαλεκτική και αμφίδρομη. Η γνώση οδηγεί στην ανάπτυξη της κρίσης, ενώ η κρίση προϋποθέτει τη γνώση. Επομένως η κρίση και η κριτική σκέψη αναπτύσσονται παράλληλα με τη γνώση και κυρίως με την κατάλληλη επεξεργασία της γνώσης, δηλαδή με τον κατάλληλο τρόπο παρουσίασης και μελέτης του γνωστικού αντικειμένου.

Το άτομο που ασκεί κριτική οφείλει να έχει ουσιαστική γνώση του αντικειμένου και του θέματος επί του οποίου σκοπεύει να εκφέρει άποψη. Απαιτείται, δηλαδή, πραγματική και εκτεταμένη μελέτη του ζητήματος, ώστε τα συμπεράσματα στα οποία θα φτάσει να αντικατοπτρίζουν μια σε βάθος κατανόηση, και όχι μια εσφαλμένη και βιαστική παρανόηση. Παράλληλα η κριτική θα πρέπει να είναι απολύτως τεκμηριωμένη και με αναλυτική παρουσίαση, ώστε να είναι σαφές πως το άτομο που την ασκεί έχει αφενός γνώση του θέματος και αφετέρου τη δυνατότητα να επιχειρηματολογεί με επάρκεια και σαφήνεια, συνεισφέροντας έτσι ουσιαστικά στη συνολική συζήτηση του θέματος, κι όχι μηρυκάζοντας κοινότοπες και επιφανειακές θέσεις.

Κλείνοντας θα ήθελα να σταθώ στο γεγονός ότι η πραγματική δημιουργική σκέψη απαιτεί απαραίτητα τη χρήση της κριτικής σκέψης, η οποία αναπτύσσει την περιέργεια, την ευελιξία, και κρατάει το μυαλό μας ανοιχτό. Στην πραγματικότητα, η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης μπορεί να κάνει τα παιδιά πιο έξυπνα, πιο ανεξάρτητα, και πιο δημιουργικά με απώτερο στόχο ο σύγχρονος πολίτης να σταματήσει να μένει απαθής απέναντι στα όσα διαδραματίζονται και να αναλάβει επιτέλους ενεργό ρόλο. Θέλουμε μαθητές, πολίτες μα πάνω από όλα Ανθρώπους με κριτική σκέψη… Ίσως έτσι καταφέρουμε και δούμε φως στο τούνελ στο οποίο έχουμε εγκλωβιστεί τα τελευταία χρόνια!

Του Νίκου Τσούλια

     Είναι μια μαγική εικόνα! Απορείς και προβληματίζεσαι. Βρίσκεται με το διάβασμα στον κόσμο των μεγάλων ή με αυτό χάνεται και περιπλανιέται στην πλημμυρίζουσα παιδική φαντασίωσή του; Γεφυρώνει κόσμους, φαντασιακούς και πραγματικούς ή οργανώνει το δικό του πρωτόλειο στοχασμό;

     Καταφεύγεις στην ποιητική γραφή, στη γραφή του μυθιστορήματος, που συναντά εύκολα τη γραφή του παραμυθιού.

– Πόσο μακριά ακόμα είμαστε! Αναστέναξε..
– Από τι;
– Από τους εαυτούς μας…

(Gabriel García Márquez)

     Νιώθεις στην ίδια στιγμή ποικίλα συναισθήματα. Χαίρεσαι, γιατί νιώθεις ότι καλλιεργεί την ονειροπόλησή του. Παραξενεύεσαι με το πού μπορεί να είναι η σκέψη του. Αναρωτιέσαι: πώς ακριβώς προσλαμβάνει το περιεχόμενο του βιβλίου το εκλογικεύει, το αναπλάθει, το διαστέλλει ή μόνο το ερμηνεύει;

     Όταν ένα μικρό παιδί διαβάζει, προσπαθείς να βρεθείς στη θέση του για να κατανοήσεις πως φυτρώνουν οι σπόροι της γνώσης, πως βλαστάνουν οι καταβολάδες των γραμμάτων, για να αγγίξεις την ανάλογη δική σου αφετηρία, που την έχει καταχωνιάσει η σκόνη των αλλεπάλληλων καιρών. Βλέπεις ότι το έχει συνεπάρει το παραμύθι, η μαγεία των ηρώων, η αχλή των αλλοτινών εποχών και δεν θες να το ενοχλήσεις. Φοβάσαι. Θα τρομάξει, αν το γυρίσεις στον κόσμο των αισθήσεών του.

     Όταν ένα μικρό παιδί διαβάζει, δεν διαβάζει όπως ο μεγάλος. Φτιάχνει εικόνες και παραστάσεις. Γίνεται ένα με τον ήρωα της ιστορίας του. Δεν είναι αναγνώστης. Είναι δίπλα από το συγγραφέα και ξαναγράφουν μαζί την ιστορία. Διαβάζει με την ψυχή του, όχι με το λογικό του. Διαπαιδαγωγείται μέσα από τα νοήματα των λέξεων και των διαλόγων.

     Καταφεύγεις στο μεγαλύτερο πνεύμα του ανθρώπου για να στοχαστείς στο βαθύ μήνυμά του για τον πραγματικό λόγο της θεσμοποίησης των γραμμάτων μέσα από την εκπαίδευση.

     «Το να εκπαιδεύσεις το μυαλό χωρίς να εκπαιδεύσεις την καρδιά, δεν είναι εκπαίδευση» (Αριστοτέλης)

     Όταν ένα μικρό παιδί διαβάζει, έχεις μια κρυφή επιθυμία. Να μπεις ανάμεσα σε αυτό και στον συγγραφέα, να ακούσεις τους διαλόγους τους, να συλλέξεις τα ψιθυρίσματα του παιδιού. Στοχάζεσαι. Αυτή η ανάγνωση με τις τόσες και τόσες ερμηνείες και τις φαντασιώσεις του παιδιού μήπως είναι ένας θησαυρός που χάνεται;

     Καταφεύγεις σε σύγχρονους στοχαστές να σε βοηθήσουν, να βρεις ερείσματα σε αυτό που υποψιάζεσαι αλλά δεν τολμάς να το πεις.

     «Ένα βιβλίο που δεν έχει γραφτεί είναι κάτι περισσότερο από μια απουσία. Συνοδεύει το έργο σου σαν ζωντανή σκιά, ειρωνική και θλιμμένη ταυτόχρονα. Είναι μια από τις ζωές που θα μπορούσαμε να έχουμε ζήσει, ένα από τα ταξίδια που δεν κάναμε» (Τζορτζ Στάινερ). Προβληματίζεσαι με τη σκέψη του Βίτγκενστάιν που επέμενε πως «το πλέον σημαντικό κομμάτι του έργου του ήταν αυτό που δεν είχε γράψει».

     Αν είμαστε… οι σχέσεις μας με τους ανθρώπους που ζούμε μαζί ή που συναντάμε στη ζωή, αν είμαστε τα βιβλία που διαβάζουμε ή αυτό που ασκούμε ως επάγγελμα, αν…, τι μπορούμε να πούμε για όλο αυτό τον αθησαύριστο κόσμο των παιδικών μας φαντασιώσεων και ονειροπολήσεων, που έχει διαποτίσει το υποσυνείδητό μας, που έχει ριζώσει βαθιά στον πυρήνα της συνείδησής μας αλλά παραμένει αθέατος και ακαλλιέργητος;

     Όταν ένα μικρό παιδί διαβάζει, γίνεται πιο όμορφο, πιο αυθεντικό. Είναι μια θαυμαστή παράσταση. Η εικόνα του μας καλεί να βρούμε τον μακρινό εαυτό μας, ξεχασμένους συλλογισμούς, φόβους και σχεδιασμούς, να νοσταλγήσουμε, να ονειρευτούμε…

anthologio.wordpress.com