E. Dodds, Οι Έλληνες και το Παράλογο: Κεφ. 1 «Η απολογία του Αγαμέμνονα»

Στην προσπάθεια εξέτασης ορισμένων πτυχών της θρησκευτικής εμπειρίας των Ελλήνων, παρουσιάζεται στο κεφάλαιο αυτό, πώς ο Όμηρος ερμηνεύει την παρουσία των παράλογων στοιχείων στην ανθρώπινη συμπεριφορά ως «ψυχική επέμβαση» στην ζωή των ανθρώπων και ως ‘εξωανθρώπινες’ δυνάμεις θέτουν κάποιο στοιχείο μέσα στο άτομο και επηρεάζουν τη σκέψη και τη συμπεριφορά του.

Όπως πιστεύουν πολλοί φιλόλογοι τα ομηρικά ποιήματα είναι ακατάλληλος τόπος για να αναζητηθεί οποιαδήποτε θρησκευτική εμπειρία, ωστόσο ο Dodds θα αποδείξει την prima facie θρησκευτική πτυχή του ομηρικού κόσμου, ξεκινώντας από την θεϊκή πλάνη ή μωρία ή  άτη που θα ωθήσει τον Αγαμέμνονα, προκειμένου να αποζημιώσει τον εαυτό του, να αρπάξει την ερωμένη του Αχιλλέα. Τα λόγια του Αγαμέμνονα από πολλούς θεωρήθηκαν αναξιόπιστα καθώς όπως είπαν αποτελούσαν μόνο ένα πρόσχημα για να αποφύγει ο ίσιος την ευθύνη. Ο ίδιος ο Αγαμέμνονας, όπως αργότερα και ο Αχιλλέας, θα παρουσιάσει τις πράξεις του σαν να υπαγορεύθηκαν από κάποιον θεό και συγκεκριμένα τον Δία, μια άποψη που θα ασπαστεί και ο ίδιος ο δημιουργός του έπους (Α 5 Διος δε ετελείετο βουλή).

Ποια είναι όμως η φύση αυτής της άτης; Υπάρχουν μερικά σημεία στον Όμηρο όπου η ασύνετη και η ακαταλόγιστη συμπεριφορά των θνητών αποδίδεται στην άτηή περιγράφεται με το ομόρριζο ρήμα αάσασθαι, δίχως να αναφέρεται ρητά η θεϊκή παρέμβαση. Η άτη στον Όμηρο δηλώνει απρόσωπα, ένα προσωρινό συσκοτισμό ή μια αναταραχή της φυσιολογικής συνείδησης. Πρόκειται για μια μερική και προσωρινή παραφροσύνη που αποδίδεται όχι σε φυσιολογικές ή ψυχολογικές αιτίες αλλά σε κάποια δαιμονική δύναμη. Οι παράγοντες που την προκαλούν φαίνεται να είναι όντα υπερφυσικά και γενικευμένα θα μπορούσε αυτή η κατάσταση να ονομαστεί ως «ψυχική παρέμβαση».

Αρχικά η άτη παρουσιαζόταν συνώνυμη με το ατύχημα. Όμως στον Όμηρο και γενικά στην πρώιμη διανόηση δεν υπήρχε η έννοια του ατυχήματος και η έννοια που παίρνει η άτη σε κάποια χωρία ως ‘τιμωρία’ προέρχεται από μεταγενέστερη ανάπτυξη. Ο Αγαμέμνονας αναφέρει τρεις δυνάμεις στις οποίες αποδίδεται η άτη: α) τον Δία, β) την μοίρα και γ) την Ερινύα. Αξιοσημείωτο είναι το ότι ο Δίας είναι ο μόνος από τους Ολύμπιους θεούς που αναγνωρίζεται πως προκαλεί άτηστην Ιλιάδα (γι αυτό και η άτηαλληγορικά περιγράφεται ως η μεγαλύτερη κόρη του). Οι άνθρωποι του Ομήρου αναγνωρίζουν στις ενέργειες τους την εξής διάκριση: αυτές τις ενέργειες που είναι εκτελούνται υπό φυσιολογική συνείδηση και εκείνες που διαπράττονται σε κατάσταση άτης. Οι τελευταίες ανάγονται ή στην μοίρα ή στην επιλογή των θεών. Σε κανένα από τα χωρία που διαπράττονται τέτοιου είδους ενέργειες, υπαγορευμένες τρόπον τινά από τον θεό μέσω του ομηρικού ανθρώπου, δεν τίθεται κάποιο θέμα εκδίκησης ή τιμωρίας και έχουν μάλιστα προσλάβει ηθική χροιά.

Ένα άλλος είδος ψυχικής επέμβασης που τίθεται προς εξέταση είναι η μεταβίβαση δύναμης από τους θεούς προς τον άνθρωπο.  Στην Ιλιάδα πρόκειται για την μεταβίβαση του μένους. Το μένος μάλλον είναι μια κατάσταση του νου, πρόκειται για μια μυστηριώδη έξαψη ενεργητικότητας  που προκαλεί σε αυτόν που το νιώθει έντονη ζωτικότητα. Είναι η πράξη του θεού που αυξάνει και ελαττώνει την αρετή ενός άνδρα (την ικανότητά του να μάχεται). Όταν ο άνθρωπος βρίσκεται υπό εξηρμένο μένος, είναι όπως και με την άτησε μια αφύσικη κατάσταση που απαιτεί εξωλογική εξήγηση.

Πώς όμως βιώνουν οι άνθρωποι του Ομήρου το μένος; Με μια παράξενη αίσθηση στα μέλη, που επιβεβαιώνει και την θεϊκή καταγωγή της. Όντας σε αυτήν την κατάσταση ο ομηρικός άνθρωπος συμπεριφέρεται ανώμαλα, μπορεί να εκτελέσει με μεγάλη ευκολία τα ακατόρθωτα ή να μάχεται ακόμα ενάντια στους θεούς. Αυτές οι καταστάσεις είναι ένα βήμα πίσω από την έννοια του δαιμονισμού, καθώς οι θεοί παίρνουν την μορφή ανθρώπων προκειμένου να εξαπατήσουν και έτσι στον Όμηρο είναι λεπτή η γραμμή ανάμεσα στο θεϊκό και το ανθρώπινο. Αυτά τα ασαφή όντα για εμάς, που μεταβιβάζουν το μένος στους ανθρώπους, μπορούν να εμπνέουν θάρρος σε μια κρίσιμη κατάσταση ή να παίρνουν τα λογικά των ανθρώπων.

Οι άνθρωποι του Ομήρου πίστεψαν (όπως και οι πρόγονοί τους) σε διάφορες προειδοποιήσεις, και έτσι η διορατικότητα, η μνήμη ή η κακότροπη σκέψη θεωρούν πως δεν έρχεται από μόνη της στον άνθρωπο, αλλά κάποιος τις τοποθετεί μέσα του. Αυτός ο κάποιος ονομάζεται με επιφυλακτικότητα θεός ή θεοί ή πιο συχνά όταν αυτό του βγαίνει σε κακό, δαίμονας. Κατά τον ίδιο τρόπο όταν βρει δυσνόητες ή ξένες προς τον δικό του χαρακτήρα κάποιες πράξεις τις αποδίδει σε κάποιον άλλον. Η λέξη δαίμων εκφράζει το γεγονός πως μια ανώτερη δύναμη έχει βοηθήσει στο να συμβεί το οτιδήποτε. Η λέξη αυτή ανάγεται στους πρωτόγονους μάλιστα, αφού για εκείνους δαιμόνιος σήμαινε αυτόν που ενεργεί ύστερα από προτροπή ή προειδοποίηση ενός δαίμονα. Συνοπτικά λοιπόν, μπορούμε να πούμε πως κάθε απόκλιση από την ομαλή συμπεριφορά κάποιου, τις αιτίες της οποίας δεν είναι σε θέση να συλλάβει, αποδίδεται σε μια υπερφυσική ενέργεια. Αυτή η βαθιά εξάρτηση από το υπερφυσικό ίσως δε συνάδει με ποιήματα «άθρησκα» όπως χαρακτηρίζονται η Ιλιάδα και η Οδύσσεια. Ο Nilson προσπάθησε να εξηγήσει όλες αυτές τις αιφνίδιες αλλαγές στην διάθεση των ομηρικών ανθρώπων με βάση την ψυχολογία, καταλήγοντας ότι αποτελούν ψυχική αστάθεια, αφού οι συμπεριφορές τους είναι ξένες για τους ίδιους, δεν αποτελεί κατά κάποιον τρόπο μέρος του Εγώ τους. Κατά τον Dodds ωστόσο όλες αυτές οι εσωτερικές προτροπές που ωθούν το άτομο σε ανεξήγητες από τον ίδιο καταστάσεις είναι το σπέρμα του λεγόμενου «θεϊκού μηχανισμού». Αυτή η πίστη του ομηρικού ανθρώπου στην ψυχική επέμβαση συνδέεται με δυο ιδιορρυθμίες.

Η πρώτη σχετίζεται με την «ψυχή» που στον Όμηρο λαμβάνει διαστάσεις μόνο μετά το θάνατο του ατόμου, μόνο όταν τον εγκαταλείπει. Ο θυμός στον Όμηρο είναι ένα όργανο αίσθησης  και δεν γίνεται αισθητός ως μέρος του εαυτού του· συχνά παρουσιάζεται σαν μια ανεξάρτητη εσωτερική φωνή.

Η δεύτερη ιδιορρυθμία σχετίζεται με την προσπάθεια που κάνουμε να εξηγήσουμε τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά με βάση τη γνώση. Η γνώση δεν συνεπάγεται μόνο την κατοχή των τεχνικών ικανοτήτων αλλά και του ηθικού χαρακτήρα. Αυτή η συνήθεια της σκέψης ενισχύει την πίστη στην ψυχική επέμβαση, καθώς ό,τι δεν είναι γνώση δεν αποτελεί μέρος του χαρακτήρα και άρα φτάνει στον άνθρωπο από έξω. Όλες λοιπόν οι ανεξήγητες εξωλογικές ορμές που αντίκεινται στο σύστημα του χαρακτήρα τον οποίο γνωρίζει ο άνθρωπος, λέμε ότι υπαγορεύονται από μια εξωτερική πηγή. Κατά αυτόν τον τρόπο η έννοια της άτης ενδυναμώνει την καλή πίστη να προβάλλει ο ομηρικός άνθρωπος τα συναισθήματα ντροπής του πάνω σε μια εξωτερική δύναμη. Η κοινωνία του Ομήρου εμπίπτει σε αυτό που αποκαλούμε «πολιτισμό ντροπής», αφού το υψηλότερο αγαθό για τον ομηρικό άνθρωπο είναι η απόλαυση της τιμής και της δημόσιας εκτίμησης και η ισχυρότερη ηθική δύναμη είναι ο σεβασμός προς τη δημόσια γνώμη, η λεγόμενη «αιδώς». Εξετάζοντας έναν ιδιαίτερο τύπο θρησκευτικής εμπειρίας, πίσω από τον όρο «ομηρική θρησκεία» υπάρχει κάτι πολύ περισσότερο από έναν «τεχνικό μηχανισμό κωμικοσοβαρών θεών» και αναμφίβολα αυτή τη θρησκεία δεν πρέπει να την απορρίπτουμε υποτιμώντας την.