Χρήστος Κ. Τσαγγάλης
Μια εντελώς ιδιαίτερη περίπτωση μέσα στο σύνολο της θρησκευτικής επικής παραγωγής αποτελεί ο Λίνος. Για μια ακόμη φορά τα ερωτήματα είναι πολύ περισσότερα από τις απαντήσεις. Πρέπει όμως να τίθενται, καθώς και μόνη η αναζήτηση κατευθύνσεων αναφορικά με τον τρόπο διαμόρφωσης ενός ποιητικού προσωπείου είναι διδακτική.
Η πρωιμότερη αναφορά στον Λίνο εντοπίζεται στη ραψωδία Σ της Ιλιάδας, όπου όμως παρουσιάζεται είτε ως κάποιος που αποτελεί το θέμα ενός θρηνητικού άσματος τελετουργικού τύπου είτε ως το ίδιο το όνομα του τραγουδιού. Το φαινόμενο είναι γνωστό. Αρκεί να φέρουμε στον νου μας την περίπτωση του Υμέναιου, ο οποίος σύμφωνα με τον Πίνδαρο αναφέρεται ως αποδέκτης ενός λόγου θεολογικού τύπου, δηλαδή ως πρόσωπο, ενώ βεβαίως γνωρίζουμε ότι το ίδιο όνομα προσδιορίζει και μια μορφή τελετουργικού άσματος. Με βάση αυτή την παρατήρηση αντιλαμβανόμαστε πώς μπορεί να πραγματοποιήθηκε η μετάβαση σε έναν ποιητή με το ίδιο όνομα. Από τη στιγμή που επισυμβαίνει αυτή η σημασιολογική αλλαγή του όρου, καταγωγικά συναφής βέβαια με την αρχαιότερη χρήση του, το πλαστό αυτό πρόσωπο πρέπει να αποκτήσει και τα βιογραφικά του δεδομένα. Έτσι, ο Λίνος που γίνεται πια ποιητής παρουσιάζεται ως γιος της Ουρανίας, μιας εκ των Μουσών, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τον Ορφέα που επίσης βιογραφείται με ποιητικούς όρους. Η κατασκευή μιας μυθολογικής βιογραφίας όμως είναι σπάνια περιοριστική και μονοσήμαντη. Σύμφωνα με άλλες εκδοχές, ο Λίνος υπήρξε ο πρώτος ευρετής της μελωδίας και του ρυθμού. Ως πατέρας του εμφανίζεται άλλοτε ο Οίαγρος και άλλοτε ο Απόλλωνας, ενώ μητέρα του η Ψαμάθη (πρόσωπο που παραπέμπει σε αργείτικη πηγή καθώς η Ψαμάθη ήταν κόρη του βασιλιά του Άργους Κροτώπου). Σχετική είναι και η σύνδεσή του με τον Ορφέα που παρουσιάζεται ως αδελφός του. Δάσκαλος της μουσικής του Ηρακλή φονεύτηκε από τον διάσημο μαθητή του, ο οποίος δεν μπορούσε να αντέξει τις επικριτικές παρατηρήσεις του Λίνου. Στη συνέχεια, ο ποιητής Λίνος έπρεπε να αποκτήσει κύρος και αναγνώριση. Για αυτόν τον λόγο χρειάζεται να του αποδοθεί χρονικό βάθος και εργογραφικό εύρος: το πρώτο προσδιορίζεται με βάση την αξιοποίηση ενός τυπικού μηχανισμού, αυτού της αρχαιότητας του βιογραφούμενου ποιητή· το δεύτερο διαμορφώνεται με την απόδοση σε αυτόν μεταγενέστερων έργων. Με απλά λόγια: η περίπτωση του Λίνου αποκαλύπτει έναν μηχανισμό ποιητικής γένεσης. Δεν κατασκευάζεται απλώς ένας ποιητής αλλά και η βιογραφική και εργογραφική του ταυτότητα. Στόχος κάθε σοβαρής γραμματολογικής αποτίμησης είναι να ξεχωρίσει αυτόν τον πληροφοριακό μίτο, όπου αντικειμενική πραγματικότητα, μυθικό υλικό, και ποιητικά πλάσματα συνείρονται σε ένα σύνολο.
Ο Λίνος λοιπόν παρουσιάζεται ως ένας ποιητής της αρχαϊκής περιόδου που διακρίνεται για τις ποικίλες ποιητικές του γνώσεις και ικανότητες. Παρά το γεγονός ότι η καταγωγική προέλευση του ονόματός του από το τελετουργικό θρηνητικό άσμα οδήγησε τον Ηρακλείδη από τον Πόντο στην υπόθεση ότι συνέθεσε θρηνητική ποίηση, άλλες αρχαίες πηγές τού απέδωσαν πλήθος από έργα ποικίλης υφής. Και στην περίπτωση αυτή αρκετές από τις εσφαλμένες πληροφορίες που σε εμάς φθάνουν από πηγές της ελληνιστικής και αυτοκρατορικής περιόδου, όπως και από την ύστερη αρχαιότητα, πρέπει να ανάγονται στο έργο Περί Ποιητών του Λόβωνα από το Άργος, ενός βιογράφου του 3ου αι. π.Χ. (στον οποίο αναφερθήκαμε και στην επιφυλλίδα της προηγούμενης Κυριακής). Για να αποκτήσει λοιπόν ο Λίνος χρονικό βάθος πρέπει να του αποδοθεί μια κοσμογονία, καθώς κοσμογονίες και θεογονίες έχουν συνθέσει πολλοί πραγματικοί και ημιμυθικοί ποιητές της αρχαϊκής εποχής (π.χ. Ησίοδος, Επιμενίδης). Ποιο όμως ήταν το περιεχόμενο ενός τέτοιου ποιήματος που εσφαλμένα αποδόθηκε στον Λίνο; Ας διαβάσουμε τους ακόλουθους στίχους που φθάνουν σε εμάς μέσω του Ανθολογίου του Στοβαίου και αποδίδονται στο έργο του Λίνου Περί Φύσεως Κόσμου:
Έτσι, διά της έριδας όλα ρυθμίζονται μέσα από το κάθε τι. Από το όλον υπάρχουν όλα, όλα από το όλον, όλα είναι ένα πράγμα, έκαστο μέρος του όλου, όλα σε ένα. Γιατί από ένα όλο προήλθαν όλα αυτά και όταν έλθει το πλήρωμα του χρόνου σε ένα όλα θα επιστρέψουν, καθώς πάντοτε ένα είναι και πολλά. … Συχνά το ίδιο θα ξαναϋπάρξει, κανένα τέλος δεν θα το περιορίσει, αυτό έχοντας πάντα τέλος … Γιατί ο αθάνατος θάνατος όλα τα καλύπτει και όλα τα θνητά πεθαίνουν, αλλά αυτό που υφέρπει ήταν και θα είναι πάντα αθάνατο, καθώς είναι έτσι φτιαγμένο. Ωστόσο με παράξενες εικόνες και ποικίλη μορφή θα αλλάξει και θα χαθεί από τα μάτια όλων.
Το απόσπασμα αυτό συνιστά ένα φιλοσοφικό αμάλγαμα κοσμογονικών αντιλήψεων καθώς αναδίδει ηρακλείτειους, πυθαγόρειους, πλατωνικούς και στωικούς απόηχους. Η κοσμολογία του Χρύσιππου για το Μεγάλο Έτος, κατά το οποίο τα βασικά ουράνια σώματα (ήλιος, σελήνη και πλανήτες) θα επανέλθουν στην ίδια θέση, βρίσκεται δίχως αμφιβολία στον πυρήνα της ανωτέρω σύνθεσης. Το ερώτημα που πρέπει να τεθεί εδώ, σε μια επιφυλλίδα χωρίς φιλοσοφικές αξιώσεις, αφορά τους λόγους για τους οποίους αυτές οι αντιλήψεις αποδόθηκαν στον Λίνο. Μια πιθανή εξήγηση είναι η ενίσχυση της εγκυρότητας παρόμοιων θεωριών, καθώς με τον τρόπο αυτόν εγγράφονται στην τροχιά μιας πανάρχαιας μορφής που χάνεται στο βάθος του χρόνου.
Ένα άλλο ενδιαφέρον απόσπασμα που αποδόθηκε στον Λίνο αφορά τα τέσσερα στοιχεία που συνέχονται με τρεις δεσμούς: το χώμα και το νερό από την Ανάγκη, το νερό και ο αέρας από την Αρμονία, ο αέρας και η φωτιά από την Πειθώ (αν βέβαια έτσι πρέπει να αποδοθεί η λατινική λέξη Oboedientia που χρησιμοποιεί ο Μακρόβιος, μία εκ των δύο πηγών του σχετικού αποσπάσματος). Το άθροισμα των σχετικών στοιχείων φθάνει τον μαγικό αριθμό επτά, την εβδομάδα, που συμβολίζει την τάξη και ολοκλήρωση του κοσμικού χρόνου. Όπως είναι φυσικό, μια τέτοια αντίληψη έκανε κάποιους μελετητές να στραφούν προς την κατεύθυνση της εβραϊκής επίδρασης, παραβλέποντας ότι ο Θεός ολοκλήρωσε τη δημιουργία σε έξι ημέρες και ότι η στωική πίστη και ενδιαφέρον για τους αστρονομικούς κύκλους ήταν δεδομένη, διαδεδομένη και ανεξάρτητη από την εβραϊκή θρησκεία.
Στον Λίνο αποδόθηκαν και άλλα ποιήματα, όπως αυτό του οποίου την αρχή μας παραδίδει ο Ιάμβλιχος: όλα πρέπει να τα περιμένει κανείς, δεν υπάρχει τίποτε που να μπορεί να προκαλέσει έκπληξη. Όλα είναι εύκολο για τον θεό να τα κάνει, τίποτε δεν είναι αδύνατο. Το απόσπασμα αυτό περιλαμβάνει ενδιαφέροντες απόηχους από το προοίμιο των ησιόδειων Έργων και Ημερών (αναφορικά με την ευκολία με την οποία ο Δίας οδηγεί τους ανθρώπους στην καταξίωση ή στην καταστροφή), ενώ η ιδέα πως όλα είναι δυνατά είναι επίσης αρκετά παλαιά (χρονολογείται τουλάχιστον από την κλασική εποχή).
Η περίπτωση του Λίνου είναι διδακτική για τον τρόπο με τον οποίο τελετουργικού τύπου λαϊκά άσματα δίνουν τη θέση τους σε μια ποιητική μορφή, η οποία στη συνέχεια συγκροτείται βιογραφικά. Με το πέρασμα του χρόνου νεότερα έργα αποδίδονται σε αυτή τη μορφή, που λειτουργεί ως μαγνήτης έλκοντας γύρω του ένα συγκεκριμένο είδος ποίησης, εδώ κυρίως θρησκευτικού-κοσμογονικού τύπου. Στο τέλος αυτής της μακράς διαδικασίας βρίσκεται ο σύγχρονος φιλόλογος που πρέπει να διακρίνει τα επιμέρους νήματα της παράδοσης, ερευνώντας διεξοδικά το σχετικό υλικό. Είναι όμως καταδικασμένος να ψάχνει σκιές μέσα στην ομίχλη.
Ο Χρήστος Κ. Τσαγγάλης είναι Καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και Διευθυντής του Τομέα Κλασικών Σπουδών
Email: xristos.tsangalis@gmail.com
Δημοσιεύτηκε στη ΜτΚ (19.3.2016)
