Η καλλιέργεια των παιδαγωγικών αξιών, που είναι απότοκοι των μεγάλων διαφωτισμών του ανθρώπινου πνεύματος, είναι κρίσιμο στοιχείο τόσο για το διαρκή εκδημοκρατισμό της σύγχρονης κοινωνίας όσο και για τον άρτιο εξανθρωπισμό του ανθρώπου. Η σχολική αγωγή αναπτύσσει τα πεδία της απορίας, της αμφισβήτησης και της δημιουργίας, της κριτικής, της ηθικής και αισθητικής σύλληψης του κόσμου, συγκροτεί το αρχιπέλαγος των εννοιών και των επιστημονικών και των ιδεολογικών ρευμάτων της ανθρώπινης σκέψης, αντιτάσσει στην αντίληψη του «έχειν» και του «φαίνεσθαι» την κοσμοθεώρηση του «είναι» και αναζητεί τη νοηματοδότηση της ζωής στις ανθρώπινες σχέσεις και στην κοινωνική πρόοδο.
Ο εγκιβωτισμός των παιδαγωγικών αξιών είναι αρκετά δύσκολος, γιατί στα τελικά εξαγόμενα των εκπαιδευτικών λειτουργιών και στις κρίσιμες αξιολογήσεις αναδεικνύεται η ατομική επίδοση και όχι οι συλλογικές εκφράσεις των νέων. Οι παιδαγωγικές αξίες, που κατατείνουν στην απαρτίωση του πολίτη και στον εξανθρωπισμό του ανθρώπου, συνιστούν ένα αδιαίρετο σύμπαν και με την ελευθερία του πνεύματος, την κριτική σκέψη και τον αναστοχασμό.
Δεν ερμηνεύουν απλά και μόνο τον κοινωνικό και φυσικό κόσμο, αλλά διαρθρώνουν μια κοσμοθεωρία και μια αντίληψη για τη ζωή. Συναπτόμενες με τις μεγάλες αφηγήσεις, τη νεανική αναζήτηση και με το διαρκή επαναστατικό χαρακτήρα της γνώσης, μπορούν να αποτελέσουν μια δυναμική πηγή αμφισβήτησης και αναθεώρησης των ισχυρών στερεότυπων της αλλοτρίωσης και της χειραγώγησης.
Θεμελιακές παιδαγωγικές αξίες είναι η αλληλεγγύη, η κοινωνική δικαιοσύνη, η ισότητα και ελευθερία, οι οποίες συγκροτούν και το νήμα των μεγάλων κοινωνικών αγώνων διαχρονικά στην ιστορία της ανθρωπότητας. Οι σημερινοί πολλαπλοί μετασχηματισμοί αναδεικνύουν την αξία της ειρήνης, με την αντίσταση στην επέκταση των κλασματικών κοινωνιών, της φτώχειας και της ανέχειας. Η ανεκτικότητα και ο σεβασμός σε κάθε είδους διαφορετικότητα συνδέονται με την προαγωγή αντιρατσιστικής νοοτροπίας σε κάθε μορφή διάκρισης, αναδεικνύουν την ενότητα του ανθρώπινου γένους στην κοινή ρίζα του και στο κοινό μέλλον του, καλλιεργούν τη συνεργασία των λαών.
Η συγκρότηση της εθνική μας ταυτότητας και συνείδησης σήμερα σε έναν κόσμο διαρκώς μετασχηματιζόμενο συναρθρώνεται με ένα παναθρώπινο πολιτισμικό φορτίο και αποκτά νέο περιεχόμενο με τις τάσεις της διαπολιτισμικότητας και της πολυπολιτισμικότητας. Η έννοια της δημοκρατικής παιδείας ήταν και είναι πάντα ένας αγώνας κατά των ανισοτήτων και των διακρίσεων, και η διαρκής άμβλυνση αυτών των ανισοτήτων είναι στοιχείο καθοριστικό για την προώθηση ίσων ευκαιριών στη εκπαίδευση.
Η χειραφέτηση από κάθε μορφή εξουσίας και εξάρτησης συνάπτεται με το αυτεξούσιο και την αυτο-πραγμάτωση του ανθρώπου, στοιχεία καθοριστικά σε κάθε μορφωτική επιλογή. Η προώθηση της συλλογικότητας, συνδέεται με την καλλιέργεια των ανθρώπινων σχέσεων, της κοινωνικής συμπερίληψης και της πνευματικότητας κάθε ανθρώπου.
Η εκπαίδευση, ως συνολικός θεσμός, δε θεωρεί την ανάπτυξη της γνώσης ως αυτοσκοπό, αλλά ως μέσον για την καλλιέργεια της αρετής, για τη διαμόρφωση ενός ‘σχήματος’ πολίτη που συμμετέχει στα κοινά και αγωνίζεται για το κοινό καλό. Αυτή την καλλιέργεια της αρετής υπηρετούν και τα ύψιστα παιδαγωγικά «παραδείγματα» του συμβολικού κόσμου του Προμηθέα (της χειραφέτησης το ανθρώπου από τις προκαταλήψεις και από τους ανορθολογισμούς), της Αντιγόνης (της κατίσχυσης του ηθικού δίκαιου απέναντι στο δίκαιο της εξουσίας) και του Οιδίποδα (της προσπάθειας για αυτογνωσία).
