Του Νίκου Τσούλια
Πάρε από τους βωμούς του παρελθόντος τη φωτιά, όχι τις στάχτες.
Jean Jaures (1859-1914), Γάλλος πολιτικός
Αβέβαιη είναι η σχέση μας με το παρελθόν. Βιώνουμε το παρελθόν μέσα από μια μεγάλη αντίφαση: άλλοτε το θέλουμε και το νοσταλγούμε για να μπορούμε να υπερβαίνουμε ψυχολογικά την επέλαση του χρόνου και άλλοτε το προσπερνάμε για να φτιάξουμε το μέλλον μας χωρίς τα βαρίδια του παρελθόντος. Και όλη αυτή η συναισθηματική απεικόνισή του είναι διαρκώς εξελισσόμενη ανάλογα με τη ροή της ηλικίας μας.
Επιθυμούμε συχνά – πυκνά την επιστροφή μας σ’ αυτό αλλά με τρόπο επιλεκτικό. Αναζητούμε ίχνη σβησμένα, ίχνη αμυδρά ορατά και προσπαθούμε με επίμονο τρόπο να ανασυστήσουμε την όλη εικόνα τους σαν τον αρχαιολόγο που με κομματάκια αγγείων τα ανασυσταίνει ολόκληρα. Ακόμα και όταν κάποιος άλλος μας θυμίζει σκηνές από κοινά βιωμένα γεγονότα – που εμείς τα έχουμε ξεχάσει –, δεν μας γοητεύει ιδιαίτερα η δική του θύμηση, γιατί πολύ απλά ό,τι δεν το οικειωνόμαστε μέσα από τα δικά μας μονοπάτια της νοσταλγίας παραμένει μια σχετική μεν πληροφορία αλλά σε κάθε περίπτωση … μακρινή πληροφορία.
Αλλά δεν θέλουμε και …πολύ παρελθόν. Φοβόμαστε μήπως μας ρουφήξει με το γλυκό τραγούδι των σειρήνων του, μήπως μας απομειώσει το ενδιαφέρον μας για το παρόν, το παρόν που προσβλέπει μόνιμα και σταθερά στο μέλλον και γίνουν οι εκφράσεις του χρόνου ζυμάρι χωρίς μορφή, εικόνες συγκεχυμένες και χαοτικές. Το θέλουμε όμως για να παίρνουμε ανάσες στις τόσες και τόσες ανηφοριές του αγώνα της ζωής, για να ρίχνουμε και καμιά ματιά στους δρόμους που έχουμε ανοίξει μήπως μέσα απ’ αυτούς ιχνηλατήσουμε τα μελλοντικά μας μονοπάτια, για να απολαμβάνουμε ικανοποιημένες φιλοδοξίες μας που τις σκεπάζουν διαρκώς οι όλο και πιο νέες φιλοδοξίες και να λέμε στον εαυτό μας «καλά πηγαίνουμε», για να απαλύνουμε τις επιπτώσεις των λαθών μέσα από το παιχνίδι του «αν δεν έκανα αυτό, τότε…».
Το παρελθόν δεν εγγράφεται σε κάποιο παλίμψηστο της μνήμης. Άλλοτε είναι ζωντανό και μας συνοδεύει σταθερά και συστηματικά και άλλοτε χάνεται στη μαύρη άβυσσο του χρόνου, άλλοτε ανακατώνει τα διάφορα κοιτάσματα των διάφορων καιρών του και άλλοτε διεισδύει στο «σήμερα» σαν να είναι τωρινό κομμάτι. Και εμείς; Θεωρούμε μερικές φορές ότι έχουμε ιδιοκτησία επί του παρελθόντος μας, ενώ άλλες φορές φρονούμε ότι μας εμπεριέχει μαζί με όλους τους άλλους ανθρώπους σε ένα κοινό ταξίδι απροσδιόριστου προορισμού. Θέλουμε να έχουμε το απόλυτα δικό μας παρελθόν, εκείνο που μέσα του φωλιάζουν κρυφά όνειρα και ανομολόγητες επιθυμίες, ανεκπλήρωτες επιδιώξεις και άμετρες φιλοδοξίες. Σε κάθε περίπτωση μας πληγώνει οποιαδήποτε ερήμωση του παρελθόντος. Προφανώς το παρόν θα αμφισβητεί το παρελθόν, δεν μπορούμε να είμαστε προσκολλημένοι στο παρελθόν αλλιώς παγιδεύεται το μέλλον. Από την άλλη πλευρά, πάντα θα υπάρχει η νοσταλγία για την απώλεια των μεγάλων στιγμών του παρελθόντος και θα συλλογιζόμαστε στοχαστικά μαζί με τον Οβίδιο ότι «τώρα υπάρχουν χωράφια εκεί που ήταν κάποτε η Τροία».
Το παρελθόν δεν το ανασυσταίνουμε ως ουδέτεροι παρατηρητές. Ζυμώνουμε εικόνες του με εικόνες σημερινές, με φαντασιώσεις παλιές και καινούργιες και αρκετοί χάνονται στην παραμεθόριο μεταξύ ονειροπλασίας και πραγματικότητας, ενώ οι περισσότεροι δεν είμαστε απόλυτοι στο τι ακριβώς έχει συμβεί σ’ αρκετά σημεία των εικόνων. Όχι, το παρελθόν δεν είναι εκδήλωση ούτε υπόθεση του χρόνου – ο χρόνος έχει ένα μόνο ένα «βέλος» προς μια κατεύθυνση και όλα τα άλλα τα συμπαρομαρτούντα είναι δικά μας δημιουργήματα, της φαντασίας μας και της βούλησής μας, της ελευθερίας του πνεύματός μας και της διαρκούς αναζήτησής μας. Το παρελθόν είναι απόρροια και εκδήλωση της συνείδησής μας και γι’ αυτό είναι υπόθεση του είδους του ανθρώπου και μόνο.
Γιατί υπάρχει μια σαφής τάση ωραιοποίησης του παρελθόντος; Αρκεί η ερμηνεία ότι αυτό συμβαίνει επειδή αφορά κατά κανόνα τη νεότητά μας αλλά και μια μορφή εκδίκησης της φθοράς του χρόνου και ίσως κάποιου είδους φοβία για το μέλλον; Ή μήπως πρόκειται για μια επιβεβαίωση του ίδιου του εαυτού μας μέσω του πεδίου των πράξεών μας που αποτελούν την εδραία κατάκτησή μας, ενώ καθετί άλλο βρίσκεται στο χώρο της θεωρίας; Θεωρώ ότι όλες αυτές οι ενδεχόμενες απαντήσεις αποτελούν μέρος της αβεβαιότητας που έχουμε στη σχέση μας με το παρελθόν και δεν νομίζω ότι υπάρχει μονομερής και σαφής απάντηση.
Κι όμως υπάρχει μια απόλυτη βεβαιότητα. Ζούμε το παρόν μας πρωτίστως με βάση την αποσκευή του παρελθόντος. Και να γιατί. Η καταγωγή της σκέψης μας, των ιδεών μας και των χρησιμοποιούμενων λέξεων και των εννοιών τους – ανεξάρτητα από το διαρκώς εξελισσόμενο σημασιολογικό τους φορτίο – δεν ανήκει στο σύμπαν του παρελθόντος; Το όλο πολιτισμικό στερέωμά μας δεν είναι κυρίως δικό του δημιούργημα; Αν εξετάσουμε τα σημαντικά βιβλία που έχουμε στις βιβλιοθήκες μας, αν αναλογιστούμε ποια είναι τα βιβλία που έχουν επηρεάσει πιο πολύ την πορεία της ανθρωπότητας και έχουν διαμορφώσει τη σημερινή πραγματικότητα, θα διαπιστώσουμε ότι είναι φωνές του παρελθόντος και μπορούμε να συμφωνήσουμε έστω εν μέρει με το μεγάλο Γάλλο φιλόσοφο A. Comte ότι «οι νεκροί κυβερνάνε τους ζωντανούς».
Ακολουθεί το δεύτερο μέρος της γενικής εκδοχής.
Αρθρογραφία: Κριτική θεώρηση
