Του Νίκου Τσούλια
Μια και μόνο εκδοχή αυτής της εικόνας των μαθητών (εν πολλοίς εμπειρική) μπορεί να παρουσιαστεί αναγκαστικά, αφού είναι εποχές – της δεκαετίας του 1960 και των αρχών του 1970 – στις οποίες η πληροφόρηση από άλλες ομόλογες περιοχές της Ελλάδας ήταν πολύ δύσκολη οπότε…
Πολιτικά, η χώρα βρίσκεται στην επικράτεια του λεγόμενου «κράτους της δεξιάς» – κράτους που δυστυχώς κρατούσε το εμφυλιοπολεμικό κλίμα και τον διαχωρισμό των πολιτών, αυτών που συμφωνούσαν με την εξουσία και με τις πολλές αποφυάδες της και αυτών που ήταν αντίθετοι ή είχαν κριτική στάση. Ο πληθυσμός ήταν σε μεγάλο βαθμό αγροτικός με μικρό κατά βάση κλήρο.
Οι κάτοικοι πάλευαν να βγουν από τη φτώχεια με νύχια και με δόντια. Σκληρή η εργασία στα χωράφια, μη μηχανοποιημένη, άνθρωποι και ζώα πάλευαν να ξελογγόσουν, να οργώσουν, να καλλιεργήσουν. Οι πατεράδες έφευγαν νύχτα από τα φτωχά σπιτικά – πλίθινες χαμοκέλες τα περισσότερα – και γύριζαν αποκαμωμένοι πάλι μέσα στα σκοτάδια. Οι μανάδες και στο νοικοκυριό και στα χωράφια, δεν έπαιρναν και αυτές ανάσα.
Και τα παιδιά; Μα δεν ήσαν παιδιά καταπώς εννοούνται σήμερα. Από την Ε΄ τάξη του Δημοτικού θεωρούνταν μεγαλωμένα και ήσαν μέσα στις πιο ελαφριές αγροτικές εργασίες (κυρίως φύλαγμα και φροντίδα ζώων και βοηθητικά στις γεωργικές ασχολίες). Πάντως το φως του ήλιου δεν τα εύρισκε στο σπιτικό τους και το διάβασμά τους γινόταν πάντα στο χλωμό φως του μουντζούρη ή στο πιο πολυτελές, σε εκείνο της λάμπας με το λαμπόγυαλο.
Το παιδαγωγικό κλίμα, στο σχολείο, στην οικογένεια, στο χωριό ήταν από αυστηρό μέχρι αυταρχικό. Το ξύλο με τη βέργα – για το ελλειμματικό διάβασμα, για την πειθαρχία, για την μη σχολαστική καθαριότητα, για την μη αρμόζουσα συμπεριφορά, για την παραβίαση των σχολικών και εξωσχολικών κανόνων – ήταν συνηθισμένη εικόνα. Αυτά στο δημοτικό σχολείο, αλλά και στο εξατάξιο τότε γυμνάσιο οι απαγορεύσεις και οι πειθαρχημένες συμπεριφορές αποτελούσαν το γενικό φάσκιωμα των μαθητών. Έτσι, για παράδειγμα, απαγορευόταν να πάνε στο σινεμά παρά μόνο σε επιλεγμένα έργα και με το σχολείο, η μαθητική ποδιά στα κορίτσια ήταν η μόνιμη εκτός σπιτιού φορεσιά, το κεφάλι των αγοριών πάντα κουρεμένο, η εξομολόγηση και ο εκκλησιασμός υποχρεωτικές …επιλογές κλπ
Πρόσθετο μείζον πρόβλημα και το γλωσσικό, η επιβολή της καθαρεύουσας, και μάλιστα με αιτιολογία τη συντηρητική πολιτική θεώρηση. Βέβαια τα Αναγνωστικά δεν ακολούθησαν αυτό τον δρόμο – και αποτέλεσαν ξεχωριστά διαμάντια μάθησης και απόλαυσης. Όταν για μικρό διάστημα (μεταρρύθμιση Παπανδρέου – Παπανούτσου) ήλθαν βιβλία με τη δημοτική γλώσσα, ήταν όαση…
Το διάβασμα ήταν μια απόλυτα προσωπική υπόθεση. Οι γονείς – πνιγμένοι στις δουλειές – σπάνια βοηθούσαν, αν και δεν ήταν μόνο αυτή η αιτία αλλά και το γενικότερο κλίμα ότι ο μαθητής οφείλει να διαβάζει συνέχεια – «ξεχνώντας» ότι ο χρόνος ήταν πάντα λίγος. Η πιο συνηθισμένη βοήθεια ήταν από τα μεγάλα αδέλφια στα μικρότερα. Ήταν τόσο απόλυτα προσωπική η μοναχική πορεία προς το διάβασμα, που όταν ένα παιδί δεν τα κατάφερνε, η μόνη ερμηνεία που υπήρχε ήταν «ότι είναι τεμπέλης» ή, το ακόμα πιο ακραίο, «δεν παίρνει τα γράμματα». Δεκάδες και δεκάδες χιλιάδες παιδιών, γενιές και γενιές έμειναν αμόρφωτες στη σκιά αυτών των αντιπαιδαγωγικών αντιλήψεων.
Βέβαια το να βλέπεις την εποχή των δεκαετιών 1960 και 1970 με το σημερινό τόσο διαφορετικό πνεύμα είναι μεθοδολογικά προβληματική υπόθεση. Αλλά, σε καμιά περίπτωση, δεν μπορούμε να ωραιοποιούμε το παρελθόν, επειδή νοσταλγούμε της νιότης και της παιδικότητάς μας τις πάντα ξεχωριστές ομορφιές. Και δεν μπορούμε να βλέπουμε μόνο τις περιπτώσεις εκείνες που οδήγησαν σε φοβερή κοινωνική κινητικότητα – αρκεί να σκεφτούμε ότι τα επιτυχημένα παιδιά εκείνων των φτωχών αγροτικών οικογενειών έγιναν αργότερα η μεγάλη βάση για τον εκπαιδευτικό κλάδο.
Όμως, οφείλουμε να βλέπουμε την πρώιμη προλεταριοποίηση παιδιών και νέων – απόφοιτων μόνο του Δημοτικού σχολείου – που συσσωρεύονταν στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη, για να βρουν στον ήλιο μοίρα και να έχουν κάποιο σταθερό μεροκάματο. Φυσικά δεν γινόταν καν λόγος για απαγορευμένη εργασία σε ανήλικους, αφού η παιδική εργασία ήταν συστατικό στοιχείο της λειτουργίας της αγροτικής οικογένειας.
Η εκπαίδευση τότε ήταν αυταρχική, το σχολείο άκρως επιλεκτικό, το αξιακό φορτίο αντιπαιδαγωγικό. Το γενικό πολιτικό και ιδεολογικό κλίμα διαπότιζε όλους τους εκπαιδευτικούς θεσμούς. Φωτεινή εξαίρεση αποτελούσε ένα μέρος των εκπαιδευτικών που έβλεπε ότι τα πράγματα δεν λειτουργούσαν, όπως άρμοζε στους χώρους της μάθησης και της αγωγής, και φρόντιζε με τη δική του παρέμβαση να λειαίνει την τραχύτητα των πραγμάτων και να προαναγγέλλει το ροδοχάραμα της μεταπολίτευσης.
