«Φιλοκτήτης»: Μια γνωριμία με το έργο, μία κατάδυση στα άδυτα της προσωπικής υπέρβασης
«Ο απώτερος στόχος μου δεν είναι μόνο να δώσω τροφή για σκέψη, αλλά και τροφή για την ψυχή. Οι άνθρωποι του 21ου αιώνα όλη μέρα χρησιμοποιούν ακατάπαυστα το μυαλό τους, στη δουλειά, στο διαδίκτυο, στις πάσης φύσεως υποχρεώσεις και προβλήματα. Αισθάνομαι, λοιπόν, την ανάγκη να πω μια ιστορία με τέτοιο τρόπο, ώστε το κάλλος και το πνεύμα της να αναδυθούν στην επιφάνεια. Και δεν εννοώ την ευχάριστη ή την εύκολη ομορφιά, αλλά το κάλλος που βρίσκεται στην πάλη, στο άγριο, στα πιο σκοτεινά συναισθήματα. Το είδος εκείνης της ομορφιάς και της υπέρβασης που μπορεί να εμφανιστεί στις πιο τρομακτικές στιγμές» : Μαρλέν Καμίνσκυ, Σκηνοθέτης
Η τραγωδία του Σοφοκλή «Φιλοκτήτης» κάνει πρεμιέρα στο Θέατρο Δάσους στη Θεσσαλονίκη την Κυριακή 19 Ιουνίου, ως αφετηρία της περιοδείας που θα διεξαχθεί σε επιλεγμένα θέατρα και Φεστιβάλ της Ελλάδας και της Κύπρου το καλοκαίρι του 2022.
Η ομώνυμη τραγωδία – παρουσιάστηκε στα Διονύσια το 409 π.Χ. και κέρδισε το πρώτο βραβείο, όταν ήδη ο ποιητής ήταν 85 ετών– εκτυλίσσεται με κεντρικό άξονα τις ψυχολογικές μεταπτώσεις και τις εσωτερικές συγκρούσεις του Νεοπτόλεμου, του γιου του Αχιλλέα, οι οποίες αφορούν την πάλη ανάμεσα στο πατριωτικό συναίσθημα και την ανθρωπιστική διάθεση και προσφορά. Η σκηνή στην οποία διαδραματίζεται η υπόθεση του έργου είναι η Λήμνος , στην οποία ο Φιλοκτήτης ζει εγκαταλελειμμένος για δέκα χρόνια από τους συμπολεμιστές του υποφέροντας από φοβερούς πόνους, που τους προκάλεσε το δάγκωμα φιδιού, γεγονός που εμπόδισε τη συμμετοχή του στον Τρωικό πόλεμο. Μοναδική του βοήθεια το τόξο που του δώρισε ο Ηρακλής, το οποίο έρχονται τώρα με δόλο να του αποσπάσουν ο Οδυσσέας και ο Νεοπτόλεμος.
Στην τραγωδία αυτή ο Σοφοκλής ενεργοποιεί τρεις εντελώς διαφορετικούς ανθρώπους ηλικιακά και χαρακτηρολογικά. Από τη μια ο ηθικά ακέραιος και περήφανος Φιλοκτήτης και από την άλλη ο πολυμήχανος και πανούργος Οδυσσέας, ο οποίος καταστρατηγεί τους ηθικούς κανόνες και παραβιάζει κάθε έννοια ηθικής και δικαίου στο βωμό της επίτευξης του συμφέροντος του στρατεύματος, που, στην προκειμένη περίπτωση, ταυτίζεται με το προσωπικό.. Ο χρησμός του Τρώα μάντη Έλενου ήταν σαφής: «Την Τροία ποτέ δε θα κουρσέψουν αν δε φέρουν από το νησί, που μένει τώρα, τον Φιλοκτήτη.» Ο Οδυσσέας δεσμεύτηκε να τον φέρει ο ίδιος με το καλό ή με τη βία, ενώ σε περίπτωση αποτυχίας ο καθένας είχε δικαίωμα να του κόψει του κεφάλι. Ήταν ζήτημα γοήτρου και προσωπικής τιμής. Ζήτημα ζωής ή θανάτου.
Αναντίλεκτα, ο Οδυσσέας εδώ ενεργεί για λογαριασμό μιας συλλογικότητας, που στην προκειμένη περίπτωση αφορά το ελληνικό στράτευμα, υπηρετώντας τις ανάγκες ενός ευρύτερου συνόλου. Ο πατριωτισμός του τον καθαίρει στη συνείδηση του θεατή. Εν μέρει. Η αναλγησία απέναντι στον Φιλοκτήτη, που υποφέρει, θέτει εν αμφιβόλω την ανθρωπιστική του διάσταση διεγείροντας το θυμικό του θεατή, προκαλώντας του τον έλεο και τον φόβο.
Ανάμεσα σε αυτούς τους δύο – Φιλοκτήτη και Οδυσσέα- στέκει αδιάφθορος και ακέραιος ο Νεοπτόλεμος, το ηθικό βάρος του οποίου έρχεται να σκιάσει το κύρος του έμπειρου πολέμαρχου Οδυσσέα. Ευγενικός και ευαίσθητος, κλονίζεται από τη δυστυχία του πάσχοντος Φιλοκτήτη και συγκινείται από την αφοπλιστική εμπιστοσύνη που του δείχνει ο ήρωας, αποκαλύπτοντας το ψυχικό του μεγαλείο. Το ηθικό δίλημμα του Νεοπτόλεμου αφορά την υπακοή στις φωνές της προσωπικής τιμής και συνείδησης ή στη φωνή του καθήκοντος. Κι εδώ γεννιέται η υπέρβαση. Ο Νεοπτόλεμος είναι η ζωντανή απεικόνιση της δύναμης μιας καλής φύσης, όταν ανθίσταται στους δασκάλους που θέλουν να την φθείρουν (de Romilly, 2000). Παρόμοιο και το ηθικό αδιέξοδο του Φιλοκτήτη, εξαιτίας της πίκρας που νιώθει για τον Οδυσσέα και τους Έλληνες που τον εγκατέλειψαν εκεί για χρόνια. Τελικά τη λύση στην τραγωδία έρχεται να δώσει ο Ηρακλής, ο οποίος επιβάλλει ένα πρότυπο εσωτερικής ελευθερίας που οδηγεί στην απελευθέρωση, στην ανύψωση.
Μια τραγωδία, στην οποία ο λόγος – με κύριο εκφραστή του τον εύγλωττο Οδυσσέα και με σαφείς υπαινιγμούς στη σοφιστική Τέχνη(«.. ὁρῶ βροτοῖς τὴν γλῶσσαν, οὐχὶ τἆργα, πάνθ’ ἡγουμένην» : βλέπω πως στους ανθρώπους η γλώσσα είναι το παν κι όχι τα έργα)-, το καθήκον, η σύγκρουση της ατομικής με τη συλλογική συνείδηση, η φύση και το χρέος, το πάθος και το ήθος, το σκότος της ψυχής και η υπέρβασή του, υφαίνουν τα νήματα της πλοκής, συνιστούν τους βασικούς άξονες συνοχής της υπόθεσης και προετοιμάζουν τη λύση της τραγωδίας.
Στο τέλος η Μοίρα και η γνώμη είναι αυτές που δίνουν διέξοδο στα ηθικά διλήμματα και την εσωτερική διαπάλη του Φιλοκτήτη (..ἔνθ ἡ μεγάλη Μοῖρα κομίζει γνώμη τε φίλων χὠ πανδαμάτωρ δαίμων, ὃς ταῦτ ἐπέκρανεν..). Ο Νεοπτόλεμος έχει συμβάλλει αποφασιστικά στην «θεραπεία» του Φιλοκτήτη από το μίσος που τρέφει για τους Αχαιούς και τους ηγέτες τους, ο Ηρακλής όμως είναι αυτός που θα του υποδείξει τη «διαπραγμάτευση με την πραγματικότητα» και άρα την πορεία προς τη δόξα μέσα από τα βάσανα, καθώς έτσι προστάζει η Μοίρα: να δοξαστεί κουρσεύοντας την Τροία μέσα από μία πολεμική- αγωνιστική συνεύρεση με το Νεοπτόλεμο.
Το κάλλος, που επισήμανε η σκηνοθέτης, έγκειται στην συνεύρεση που έπεται της διάστασης, στη συνεξέλιξη που έπεται της μοναχικής και σκοτεινής πορείας, στην κοινή στόχευση που στοιχειοθετεί τον πυρήνα της ύπαρξης. Η υπέρβαση του φόβου μέσω του λόγου; Αναμφίβολα, στη Σοφόκλεια δραματουργία η μοίρα διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο. Πάραυτα, στο κέντρο της σκηνής προβάλλει κυρίαρχη η ανθρώπινη δύναμη, που υπακούει στο λόγο. «Άκου τα λόγια μου», λέει ο Ηρακλής στον Φιλοκτήτη. Με αυτά σε συμβουλεύω.
Είμαστε έτοιμοι να διαλεχθούμε με το μύθο, αλλά και με την πραγματικότητα ως άλλοι Φιλοκτήτες. Μια κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα, την οποία καλούμαστε να επανεξετάσουμε μέσα από τις υποδηλώσεις του μύθου. Ευχής έργον η αντιπαράθεση να είναι γόνιμη αλλά και η από της τραγωδίας ηδονή ευκταία.
Νικολέτα Θάνου
